چرا بعضی راننده‌ها حتی با نمره منفی بالا، هنوز سبک رانندگی‌شان را تغییر نمی‌دهند؟

شلوغی سنگین بزرگراه‌های پایتخت گویی حکایت از رانندگانی دارد که حتی در مواجهه با خطرات آشکار هم بی‌تفاوت‌اند. هر راننده می‌داند دریافت نمره منفی هشداری جدی از سوی پلیس راهنمایی است، اما همچنان گروهی با وجود این زنگ خطر، به رانندگی پرریسک ادامه می‌دهند. این مسئله از سال‌ها پیش ذهن کارشناسان و خود رانندگان را درگیر کرده است و پاسخ آن می‌تواند به تدوین راهکارهای مؤثرتر برای بهبود رفتار رانندگی کمک کند.

چرا سیستم نمره منفی ایجاد شد؟

ایده‌ی نمره منفی رانندگی، تنها یک ابزار تنبیهی مالی نیست. در بسیاری از کشورها، تجربه نشان داده که جریمه‌های نقدی به‌تنهایی نمی‌توانند رفتار رانندگان را تغییر دهند. به همین دلیل، پلیس راهنمایی و رانندگی در ایران هم تصمیم گرفت با الگوبرداری از این تجربه، یک نظام «امتیازی» طراحی کند. در این نظام، راننده نه‌تنها جریمه می‌شود، بلکه اعتبار گواهینامه‌اش نیز در معرض خطر قرار می‌گیرد.

به زبان ساده، هر امتیاز منفی به راننده یادآوری می‌کند که ادامه این روند، مساوی است با محرومیت از رانندگی. بنابراین فلسفه اصلی این سیستم، کاهش تکرار تخلفات و افزایش ایمنی جاده‌ها بوده است؛ نه صرفاً افزودن به درآمدهای ناشی از جریمه‌ها.

دلایل روانشناختی: چرا رانندگان پرخطر رفتارشان را اصلاح نمی‌کنند؟

یکی از نکات مهم در رفتارشناسی رانندگان این است که جریمه یا نمره منفی همیشه به تغییر عادت منجر نمی‌شود. بعضی رانندگان پرخطر حتی وقتی می‌دانند گواهینامه‌شان در آستانه تعلیق است، باز هم به سبک رانندگی پرریسک ادامه می‌دهند. دلایل روانشناختی متعددی برای این موضوع مطرح شده است:

• عادت‌های ریشه‌دار: برای بسیاری، سبک رانندگی پرخطر جزئی از عادات روزمره و شخصیت رانندگی آن‌ها شده است. تغییر چنین عادت‌های عمیق نیازمند زمان، آموزش مداوم و انگیزه قوی است که به‌راحتی ایجاد نمی‌شود.
• حس مصونیت شخصی: خطای رایجِ «برای من اتفاق نمی‌افتد» در میان انسان‌ها باعث می‌شود بسیاری فکر کنند اتفاقات ناگوار برای دیگران رخ می‌دهد، نه آن‌ها. این پدیده که به «توهم مصونیت» یا خوش‌بینی کاذب معروف است، باعث می‌شود رانندگان تصادف یا پیامدهای منفی را برای خود امری بعید بدانند. گویی می‌پندارند تا زمانی که آن اتفاق نیفتاده، در امان‌اند.
• هیجان‌طلبی و نیاز به ریسک: برخی افراد در دریافت حس «هیجان کاذب» از رانندگی پرسرعت سهیم هستند. تحقیقات روانشناسی نشان می‌دهد رانندگی سریع می‌تواند هورمون‌هایی مانند آدرنالین و دوپامین را در بدن ترشح کند و به راننده احساس سرخوشی و تمرکز مضاعف بدهد. این لذت موقت هیجانی باعث می‌شود برای برخی، قوانین فقط مانعی موقتی به نظر آید.
• بی‌اعتمادی به نظام جریمه‌ها: اگر راننده‌ای فرض کند جریمه‌ها به دلایل مالی وضع شده و عادلانه اجرا نمی‌شوند، انگیزه‌ای برای تغییر سبک نخواهد داشت. حس نابرابری یا نبود شفافیت در مجازات‌ها، بسیاری را نسبت به تاثیرگذاری این سامانه بی‌اعتنا می‌کند.

همین موانع ذهنی است که ممکن است «سقوط امتیاز» را برای این افراد هم بی‌معنا کند؛ حتی وقتی می‌دانند نمره منفی بالا ممکن است به تعلیق گواهینامه‌اشان بینجامد.

آیا این پدیده محدود به ایران است؟

این معضل صرفاً مختص ایران نیست. در کشورهای مختلف حتی با وجود قوانین سختگیرانه و سیستم‌های مشابه، همچنان گروهی از رانندگان هشدارها را نادیده می‌گیرند. تجربه جهانی نشان می‌دهد عوامل فرهنگی و آموزشی نقش بسزایی دارند. در کشورهایی که آموزش رانندگی عمومی و فرهنگ احترام به قانون جدی گرفته می‌شود، نرخ بازگشت تخلفات پس از تنبیه کمتر است؛

در مقابل،‌ آنجا که تنها بر جریمه مالی تکیه شده، اصلاح رفتار دیرتر رخ می‌دهد. تحلیل‌های بین‌المللی نشان داده‌اند که در بسیاری از جوامع اروپایی و آمریکایی، بخشی از رانندگان پرریسک علی‌رغم کاهش امتیاز گواهینامه خود، همچنان به رفتار پرخطر ادامه می‌دهند. این موضوع ریشه در پیچیدگی‌های روان‌شناختی و اجتماعی دارد تا صرفاً ضعف قانون. به این ترتیب می‌توان گفت «بی‌تفاوتی به نمره منفی» چالشی جهانی است که بسته به ساختار آموزشی، فرهنگی و نحوه اجرای قوانین در هر کشور شدت و ضعف متفاوتی می‌یابد.

پیامدهای بی‌توجهی به نمره منفی رانندگی

نادیده گرفتن امتیاز منفی فراتر از چشم‌پوشی از قانون است و می‌تواند تبعات جدی به‌دنبال داشته باشد:

• محرومیت از رانندگی: انباشت نمره منفی در سطوح بالا می‌تواند منجر به تعلیق یا حتی ابطال گواهینامه شود. در صورت تکرار جدی تخلفات، راننده متخلف برای مدت طولانی از رانندگی منع خواهد شد.
• مجازات‌های سنگین‌تر: بی‌توجهی به هشدار اولیه ممکن است به دریافت جریمه‌های بیشتر و شدیدی منجر شود و حتی خودرو توقیف گردد. در عمل راننده پرخطر علاوه بر نمره منفی، با هزینه‌های مالی بالا مواجه می‌شود.
• پیامدهای اجتماعی و روانی: عدم رعایت قوانین ترافیکی اعتماد جامعه و اطرافیان به راننده را کاهش می‌دهد. این بی‌اعتنایی می‌تواند فرصت‌های شغلی را محدود کند و باعث فشار روانی بر خانواده و اطرافیان شود. از دست رفتن شهرت و نگرانی دائمی بابت وضعیت حقوقی گواهینامه، تنها بخشی از هزینه‌های پنهان این برخورداری از ریسک است.

نمره منفی گواهینامه یکی از مهم‌ترین ابزارهای پلیس برای کنترل تخلفات خطرناک رانندگی است که در صورت افزایش، می‌تواند به توقیف یا حتی ابطال گواهینامه منجر شود. طبق قوانین جدید سال ۱۴۰۴، راه‌هایی مانند گذشت زمان بدون تخلف، شرکت در دوره‌های آموزشی و ثبت اعتراض رسمی وجود دارد که به حذف یا کاهش این نمرات کمک می‌کنند.

جمع بندی

بی‌توجهی به نمره منفی، هم هزینه‌های مالی و اجتماعی دارد و هم می‌تواند به محرومیت کامل از رانندگی منجر شود. با وجود اینکه این مسئله تنها مختص ایران نیست و در بسیاری از کشورها هم دیده می‌شود، اما تجربه نشان داده آگاهی و پیشگیری، تنها راه جلوگیری از عواقب سنگین آن است. رانندگانی که وضعیت نمره منفی خود را جدی می‌گیرند، فرصت بیشتری برای اصلاح رفتار و حفظ اعتبار گواهینامه خواهند داشت. بنابراین، اگر به دنبال حذف امتیاز منفی از سوابق گواهینامه رانندگی خود هستید، (این راهنما) را از دست ندهید.