در شرایط جنگی، «موج انفجار» یکی از تهدیدات اصلی علیه سلامتی افراد محسوب می‌شود. انفجارها نه‌تنها خسارات فیزیکی مستقیم -مانند زخم‌ها و شکستگی‌ها ایجاد می‌کنند، بلکه اثرات نامرئی و درازمدتی بر بدن و ذهن به‌جا می‌گذارند که اغلب نادیده گرفته می‌شوند.

با آمادگی پیش از انفجار، مدیریت فوری پس از آن، مراقبت‌های پس از حادثه و اقدامات پیشگیرانه طولانی‌مدت، می‌توان این عوارض را کاهش داد.

عوارض موج انفجار بر سلامتی
موج انفجار، که از فشار شدید هوا ناشی می‌شود، می‌تواند آسیب‌های متعددی به بدن وارد کند:
آسیب‌های اولیه (Primary Blast Injury): فشار موج می‌تواند به اندام‌های داخلی مانند ریه‌ها، گوش‌ها و مغز آسیب برساند. پارگی پرده گوش، خونریزی داخلی ریه‌ها (پنوموتوراکس) و ضربه مغزی خفیف (mTBI) از شایع‌ترین موارد هستند. این آسیب‌ها ممکن است بلافاصله ظاهر نشوند و به‌مرور تشدید شوند.

آسیب‌های ثانویه (Secondary Blast Injury): پرتاب شدن اجسام توسط موج انفجار می‌تواند منجر به بریدگی، شکستگی استخوان یا ضربه به سر شود.

آسیب‌های سوم و چهارم (Tertiary and Quaternary): برخورد بدن با سطوح سخت (مانند دیوار) یا اثرات شیمیایی و حرارتی انفجار می‌تواند باعث سوختگی، شکستگی‌های متعدد یا مشکلات تنفسی شود.

عوارض روانی: مواجهه با موج انفجار اغلب منجر به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، اضطراب مزمن و مشکلات خواب می‌شود. سرگیجه، سردرد و کاهش تمرکز نیز از اثرات طولانی‌مدت بر مغز هستند.

ضعف سیستم ایمنی: استرس مداوم و آسیب‌های فیزیکی می‌توانند سیستم ایمنی را تضعیف کرده و فرد را مستعد بیماری‌ها کنند.

 

پروتئین اینتگرین (قرمز) بیرونی‌ترین لایه‌های یک سلول را به ساختارهای داخلی آن متصل می‌کند. موج ضربه ناشی از انفجار می‌تواند باعث شود که اینتگرین، سیگنال‌های ناسالم و گاهی کشنده‌ای
به ساختارهای داخل سلول‌ها ارسال کند.

راهکارها و توصیه‌های مهم برای مقابله
برای کاهش عوارض موج انفجارها و حمایت از سلامتی، اقدامات زیر توصیه می‌شود:
۱) آمادگی پیش از انفجار

پناه‌گیری ایمن: در زمان هشدار، فوراً به پناهگاه بروید و از دیوارهای محکم یا گوشه‌های داخلی خانه استفاده کنید. دراز کشیدن روی زمین و پوشاندن سر با دست‌ها می‌تواند از آسیب‌های ثانویه جلوگیری کند.
استفاده از تجهیزات محافظ: اگر در دسترس است، از کلاه ایمنی یا عینک محافظ استفاده کنید تا از سر و چشم در برابر ذرات پراکنده محافظت شود.

ارزیابی وضعیت بدنی: اگر علائمی مثل سرگیجه، خونریزی از گوش یا مشکل تنفسی دارید، فوراً به دنبال کمک پزشکی باشید. حتی اگر علائم خفیف به نظر می‌رسند، ممکن است نشانه‌ای از آسیب داخلی باشند.

تنفس کنترل‌شده: برای کاهش شوک و تنش عصبی، ۴ ثانیه نفس بکشید، ۴ ثانیه نگه دارید و ۶ ثانیه بازدم کنید. این کار ضربان قلب را تنظیم می‌کند.

جلوگیری از حرکت اضافی: اگر احساس ضعف یا گیجی دارید، دراز بکشید و تا رسیدن کمک، حرکت نکنید تا از تشدید آسیب‌های مغزی جلوگیری شود.

۳) مراقبت‌های پس از انفجار

رصد علائم روانی: اگر پس از انفجار کابوس، ترس مداوم یا بی‌خوابی تجربه کردید، با افراد مورد اعتماد صحبت کنید یا از سازمان‌های امدادی کمک بگیرید.
تغذیه و هیدراتاسیون: مصرف آب و غذاهای مقوی (مثل حبوبات یا میوه‌ها) به بازیابی بدن کمک می‌کند. ویتامین C و D (از منابع طبیعی یا مکمل) می‌توانند سیستم ایمنی را تقویت کنند.
استراحت کافی: حتی در شرایط ناامن، سعی کنید ۴ تا ۶ ساعت خواب شبانه داشته باشید.

مراجعه به متخصص: اگر علائمی مثل سردرد مزمن، کاهش شنوایی یا مشکلات حافظه بیش از یک هفته ادامه داشت، به پزشک مراجعه کنید.
تمرین ریشه‌دار شدن: برای چند دقیقه پابرهنه روی زمین راه بروید، دراز بکشید و روی سطحی که به زمین متصل است تمرکز کنید، یا حتی حس اتصال با پشتی صندلی را احساس کنید. این کار به بدن کمک می‌کند تا تعادل خود را بازیابد و از حالت انجماد یا فلج روانی خارج شود.
هم‌چنین پنج چیزی که می‌بینید (دیوار، میز و …)، چهار چیزی که می‌توانید لمس کنید (زمین، لباس و …)، سه صدایی که می‌شنوید (نفس، باد و …)، دو بویی که استشمام می‌کنید (خاک، غذا و …) و یک مزه (غذا، میوه و …) را نام ببرید. این تمرین ذهن را از چرخه نگرانی دور کرده و به شما کمک می‌کند تا ذهن از شوک انفجار فاصله بگیرد.

مدیریت اضطراب در شرایط جنگی با به‌کارگیری این نکات امکان‌پذیر است. این راهکارها از فروپاشی عاطفی جلوگیری کرده و به افراد کمک می‌کند تا با استرس‌های روانی کنار بیایند. در شرایطی که کنترل بر محیط دشوار است، کنترل بر ذهن و جسم می‌تواند نقطه قوت شما باشد.

۵) فعالیت بدنی ملایم: کشش عضلات یا قدم زدن کوتاه (در صورت ایمن بودن) می‌تواند تنش عضلانی را کاهش دهد و به بهبود گردش خون کمک کند.
 

 

توصیه‌های کلیدی
اطلاع‌رسانی به دیگران: اگر علائم آسیب را در خود یا دیگران دیدید، فوراً به اطرافیان اطلاع دهید تا کمک‌رسانی سریع‌تر انجام شود.
آموزش اولیه: یادگیری کمک‌های اولیه (مثل بانداژ یا CPR) می‌تواند در زمان انفجار حیاتی باشد.
اجتناب از خوددرمانی: از مصرف داروهای بدون تجویز پزشک پرهیز کنید، زیرا ممکن است عوارض را بدتر کند.
حمایت اجتماعی: ارتباط با خانواده یا دوستان، حتی به‌صورت کوتاه، می‌تواند اثرات روانی انفجار را کاهش دهد.