تاب آوری کودکان در زمان جنگ یکی از مهم‌ترین موضوعات روانشناسی رشد و سلامت اجتماعی است که ابعاد متفاوتی دارد و نقش تعیین‌کننده‌ای در آینده فردی و جمعی جوامع آسیب‌دیده ایفا می‌کند. جنگ، به عنوان بحرانی‌ترین تجربه زیستی، کودکان را در معرض تهدیدهای جدی جسمی، روانی و اجتماعی قرار می‌دهد و بررسی ابعاد مختلف تاب‌آوری در این شرایط، می‌تواند راهگشای مداخلات حمایتی و پیشگیرانه باشد.
به گزارش میگنا عفت حیدری روانشناس اجتماعی و دارنده نشان فرهنگ یار تاب آوری ایراندر ادامه آورده است تاب آوری به معنای توانایی بازگشت به حالت تعادل پس از تجربه بحران، استرس یا آسیب است. در کودکان، این مفهوم به توانایی مقابله با چالش‌ها، سازگاری با شرایط جدید و حفظ سلامت روانی و عاطفی اشاره دارد. کودکانی که تاب‌آوری بالاتری دارند، در مواجهه با مشکلات، سریع‌تر بهبود می‌یابند، اعتماد به نفس بیشتری پیدا می‌کنند و مهارت‌های حل مسئله و اجتماعی قوی‌تری از خود نشان می‌دهند. این ویژگی‌ها به ویژه در شرایط بحرانی مانند جنگ، اهمیت دوچندان می‌یابد، چرا که کودکان در این موقعیت‌ها آسیب‌پذیری بیشتری نسبت به بزرگسالان دارند.

ابعاد روانی تاب آوری کودکان در زمان جنگ

جنگ، کودکان را با حجم بالایی از استرس، ترس، اضطراب و سوگ مواجه می‌کند. واکنش‌های روانی کودکان به جنگ بسته به سن، میزان مواجهه با خشونت و ویژگی‌های فردی، متفاوت است. کودکان خردسال ممکن است دچار پسرفت رشدی، مشکلات خواب و وابستگی بیش از حد به والدین شوند، در حالی که کودکان بزرگ‌تر و نوجوانان ممکن است علائم افسردگی، پرخاشگری یا کناره‌گیری اجتماعی را نشان دهند. تاب‌آوری روانی در این شرایط، به معنای توانایی مدیریت احساسات، حفظ امید و پیدا کردن معنا در شرایط سخت است. حمایت عاطفی خانواده، ایجاد فضای امن و ارتباط موثر با کودک، نقش کلیدی در تقویت این بعد از تاب‌آوری دارد.

ابعاد اجتماعی تاب آوری کودکان در زمان جنگ

یکی از مهم‌ترین ابعاد تاب‌آوری، بعد اجتماعی آن است. کودکان در زمان جنگ، اغلب از جمع دوستان، مدرسه و محیط‌های حمایتی جدا می‌شوند و این جدایی می‌تواند احساس تنهایی و بی‌پناهی را تشدید کند. ایجاد فرصت برای تعامل با همسالان، حفظ ارتباط با اعضای خانواده، شرکت در فعالیت‌های گروهی و داوطلبانه، و حتی نقش‌آفرینی در امور روزمره خانواده، می‌تواند حس کارآمدی و تعلق را در کودکان تقویت کند. برنامه‌های حمایتی اجتماعی، مانند مدارس موقت، مراکز بازی و گروه‌های حمایتی، نقش مهمی در بازسازی شبکه‌های اجتماعی کودکان دارند.
جنگ نه تنها سلامت روانی، بلکه رشد شناختی و آموزشی کودکان را نیز تهدید می‌کند. اختلال در آموزش، کاهش تمرکز، افت تحصیلی و تاخیر در رشد مهارت‌های شناختی از پیامدهای رایج جنگ بر کودکان است.
تاب‌آوری شناختی به معنای توانایی کودک در یادگیری، حل مسئله و سازگاری با شرایط جدید آموزشی است. حفظ روال روزمره، تشویق به یادگیری از طریق بازی و فعالیت‌های خلاقانه، و حمایت از ادامه تحصیل حتی در شرایط بحرانی، از راهکارهای تقویت این بعد از تاب‌آوری است.
در زمان جنگ، ابعاد اجتماعی تاب‌آوری کودکان به معنای توانایی آنان در حفظ و بازسازی روابط اجتماعی، احساس تعلق و مشارکت در جامعه، و کسب حمایت‌های محیطی برای مقابله با بحران است. کودکان در معرض جنگ معمولاً با تروماهای چندلایه، جدایی از خانواده، مهاجرت اجباری و انزوای اجتماعی روبه‌رو می‌شوند که سلامت روان و رشد اجتماعی‌شان را به‌شدت تهدید می‌کند.
ایجاد حس امنیت و پناهگاه، نخستین گام برای تقویت تاب‌آوری اجتماعی است؛ فضاهای امن مانند مدارس موقت، مراکز بازی و جمع‌های حمایتی، به کودکان امکان می‌دهد تا از ترس و اضطراب فاصله بگیرند و روابط خود را با همسالان و بزرگ‌ترها حفظ کنند.
حضور نهادهای حمایتی، مددکاران اجتماعی و NGOها در کنار خانواده، نقش کلیدی در شناسایی نیازها، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و ایجاد شبکه‌های حمایتی ایفا می‌کند.
حفظ روال عادی زندگی، حتی در شرایط بحران، از طریق ادامه تحصیل، بازی‌های گروهی و مشارکت در فعالیت‌های جمعی، به کودکان حس هدفمندی، امید و آینده‌نگری می‌بخشد و ذهن آنان را از فشارهای روانی جنگ منحرف می‌کند.
آموزش مهارت‌های ارتباطی، حل مسئله و مدیریت احساسات، به کودکان کمک می‌کند تا در تعامل با دیگران، اعتمادبه‌نفس و خودکارآمدی بیشتری پیدا کنند و نقش فعالی در گروه‌های همسالان و خانواده ایفا نمایند.
تاب‌آوری اجتماعی کودکان در جنگ زمانی تقویت می‌شود که جامعه، خانواده و نهادهای حمایتی با همکاری یکدیگر، محیطی پایدار و حمایتگر فراهم آورند تا کودکان بتوانند با وجود آسیب‌ها، رشد اجتماعی خود را حفظ کرده و به سوی بازسازی روانی و اجتماعی حرکت کنند.

نقش خانواده و جامعه در تقویت تاب آوری کودکان در زمان جنگ

خانواده، نخستین و مهم‌ترین پناهگاه کودک در زمان جنگ است. والدین با حفظ آرامش، ایجاد فضای امن عاطفی، گوش دادن همدلانه به نگرانی‌های کودک و محدود کردن مواجهه او با اخبار و تصاویر خشونت‌آمیز، می‌توانند تا حد زیادی از آسیب‌های روانی پیشگیری کنند.
جامعه نیز با ارائه خدمات حمایتی، آموزش والدین و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای مراقبت و آموزش کودکان، نقش مکمل خانواده را ایفا می‌کند. همکاری بین سازمان‌های دولتی، غیردولتی و بین‌المللی برای تامین نیازهای اولیه، ایجاد فضاهای امن و ارائه خدمات روانشناختی تخصصی، از ضرورت‌های تقویت تاب‌آوری کودکان در زمان جنگ است[.

راهکارهای عملی برای افزایش تاب آوری کودکان در زمان جنگ

برای افزایش تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ، اقدامات متعددی پیشنهاد شده است:

– حفظ روال‌های روزمره مانند خواب، بازی و آموزش
– ایجاد فرصت برای بازی‌های خلاقانه و ابراز احساسات از طریق هنر و قصه‌گویی
– تشویق به ارتباط با همسالان و فعالیت‌های گروهی
– آموزش مهارت‌های حل مسئله و مدیریت احساسات
– حمایت عاطفی مستمر از سوی والدین و مربیان
– تامین نیازهای اولیه و ایجاد فضای فیزیکی و روانی امن
– مراجعه به متخصصان روانشناسی در صورت مشاهده علائم شدید روانی مانند کابوس‌های مکرر یا تغییرات رفتاری قابل توجه

تاب آوری کودکان در زمان جنگ، موضوعی چندبعدی و حیاتی است که مستلزم توجه ویژه خانواده، جامعه و سیاستگذاران است. تاب‌آوری به کودکان کمک می‌کند تا از بحران‌ها عبور کنند و زیربنای سلامت روانی و اجتماعی آینده آنها و بازسازی جوامع پس از جنگ را نیز فراهم می‌آورد. با رویکردی جامع و مبتنی بر شواهد، می‌توان از رنج‌های انسانی کاست و امید به آینده‌ای بهتر را در دل کودکان جنگ‌زده زنده نگه داشت.