موج تازه داروهای رادیواکتیو در نبرد با سرطان

امروز همان مکان به “مرتع ایزوتوپی” تبدیل شده؛ جایی که فیزیک‌دان‌ها از «گاوهای توریومی» شیر می‌گیرند — لوله‌هایی از محلول زرد رنگ حاوی توریم-۲۲۹. این شیر هسته‌ای در واقع منبع ذرات میکروسکوپی «اکتینیوم-۲۲۵» است؛ ماده‌ای کمیاب که در درمان‌های نوین سرطان به کار می‌رود و کمیابی‌اش حتی برخی کارآزمایی‌های بالینی را متوقف کرده است.

بازگشت قدرتمند رادیوداروها

علاقه به رادیوفارماکولوژی دوباره شعله‌ور شده است. این داروها با ترکیب خاصیت تخریب‌کنندگی پرتو و دقت مولکولی، سلول‌های سرطانی را نشانه می‌گیرند بی‌آنکه سایر سلول‌های بدن را نابود کنند. برخلاف شیمی‌درمانی کلاسیک که بی‌هدف به همه بافت‌ها حمله می‌کند، این داروها مثل موشک‌های هوشمند عمل می‌کنند. اکنون صدها آزمایش بالینی در حال اجراست و صنعت داروسازی شاهد جهشی تازه در این عرصه است.

سه ستون تحول در داروهای پرتوزا

پیشرفت‌های اخیر در سه بخش کلیدی رقم خورده است:

• ایزوتوپ‌ها: پژوهشگران فراتر از مواد قدیمی رفته‌اند و از رادیوایزوتوپ‌هایی مانند Ac-225 بهره می‌برند که پرتوهای متفاوتی آزاد می‌کنند.

• مولکول‌های هدف‌گیر: آنتی‌بادی‌ها و پپتیدهای تازه طراحی می‌شوند تا ایزوتوپ دقیق‌تر به سلول‌های تومور برسد.

• پیونددهنده‌ها (Linkers): مواد شیمیایی بین ایزوتوپ و مولکول هدف که اکنون با دقت مهندسی می‌شوند تا مسیر خروج دارو از بدن و میزان آسیب به بافت‌های سالم کنترل شود.

نتیجه، نسلی نو از داروهای رادیواکتیو است که از سرطان خون تا تومورهای بزرگ سینه و روده را هدف می‌گیرد. به گفته دکتر هیتر جیسن از بیمارستان دانا-فاربر، «دوران تازه‌ای برای پزشکی هسته‌ای آغاز شده است.»

میلیاردها دلار روی موج جدید

موفقیت دو داروی شرکت نووارتیس، Lutathera و Pluvicto، باعث شد این حوزه ناگهان به مرکز توجه سرمایه‌گذاران تبدیل شود. این دو دارو با ایزوتوپ لوتسیوم-۱۷۷ به‌ترتیب برای سرطان‌های گوارشی و پروستات استفاده می‌شوند و در سال گذشته نزدیک دو میلیارد دلار فروش داشتند. حالا شرکت‌های داروسازی بزرگ و استارتاپ‌ها در رقابتی داغ به دنبال ساخت نسل بعدی داروهای پرتوزا هستند.

از ید-۱۳۱ تا لوتسیوم-۱۷۷

داستان هدف‌گیری پرتوها به بدن انسان، از ۱۹۴۱ آغاز شد. زمانی که پزشک هاروارد، «سائول هرتز»، برای درمان بیماری گریوز از آب حاوی ید-۱۳۱ استفاده کرد و دریافت که پرتو به‌طور انتخابی فقط سلول‌های تیروئید را تخریب می‌کند. امروز ید-۱۳۱ هنوز پایه درمان بیماری‌های تیروئید است، اما راه برای ترکیب‌های بسیار دقیق‌تر باز شده است.

در ۲۰۱۷، اروپا و سپس آمریکا داروی Lutathera را برای سرطان‌های نادر روده‌ای تأیید کردند. ترکیب لوتسیوم-۱۷۷ با پپتید خاصی باعث شد سلول‌های توموری به‌طور هدفمند نابود شوند و طول عمر بیماران به‌طور چشمگیری افزایش یابد. دو سال بعد Pluvicto برای سرطان پیشرفته پروستات وارد بازار شد و اثرات مشابهی داشت.

ورود ذرات آلفا؛ پرقدرت اما دقیق

درحالی‌که لوتسیوم-۱۷۷ از ذرات بتا استفاده می‌کند، تمرکز جدید روی «آلفا امیترها»ست — ایزوتوپ‌هایی مانند اکتینیوم-۲۲۵ که ذرات سنگین‌تر و مخرب‌تری آزاد می‌کنند. این پرتوها بردی در حد چند سلول دارند، بنابراین آسیبشان بسیار متمرکز است و می‌توانند DNA سلول سرطانی را کامل از هم بگسلند. پژوهش‌های اولیه نشان داده‌اند که ممکن است با وجود قدرت بالا، عوارض جانبی آن‌ها کمتر باشد.

در این میان، داروی آزمایشی RYZ101 از شرکت RayzeBio (اکنون متعلق به بریستول مایرز اسکوئیب) امید تازه‌ای در درمان سرطان‌های روده‌ای مقاوم به درمان ایجاد کرده است. ترکیب همان ساختار Lutathera با ایزوتوپ Ac-225 نتایج اولیه مثبتی داشته و اگر نتایج نهایی تأیید شود، احتمال تأیید سریع FDA وجود دارد.

بحران تأمین اکتینیوم-۲۲۵

ایزوتوپ Ac-225 اکنون کمیاب‌ترین حلقه این زنجیره است. در آزمایشگاه اوک‌ریج از محلول‌های توریم برای تولید مقدار ناچیزی از آن استفاده می‌شود — کمتر از اندازه یک دانه شن در سال، کافی برای چندصد بیمار. شرکت‌هایی مانند TerraPower در تلاشند تا خطوط تولید جدید راه بیندازند، اما فاصله بین عرضه و تقاضا هنوز عظیم است.

ایزوتوپ‌های تازه با نیمه‌عمر کوتاه‌تر

پژوهشگران روی عناصر دیگری مانند سرب-۲۱۲ و آستاتین-۲۱۱ هم کار می‌کنند که نیمه‌عمر کوتاه‌تری دارند (حدود ۷ تا ۱۰ ساعت) و می‌توانند در بیمارستان‌ها تولید و مصرف شوند. نتایج اولیه از داروی حاوی سرب-۲۱۲ نشان داده که در نیمی از بیماران با تومورهای نورواندوکرین اثر مثبت داشته است.

طراحی هوشمندتر برای دقت بالاتر

از سوی دیگر، شرکت‌ها روی مولکول‌های هدف‌گیر جدید کار می‌کنند تا دارو فقط به سلول سرطانی برسد. شرکت Telix آنتی‌بادی مخصوصی برای آنتی‌ژن PSMA در سلول‌های پروستات ساخته که کمتر به سلول‌های سالم می‌چسبد و سریع‌تر از بدن دفع می‌شود. سایر پژوهش‌ها نیز با استفاده از کتابخانه‌های DNA به دنبال مولکول‌هایی هستند که خاصیت هدف‌گیری حتی دقیق‌تری داشته باشند.

نسل جدید پیونددهنده‌ها (Linkers)

دانشگاه کیوتو و شرکت‌هایی مانند Fusion Pharmaceuticals روی پیونددهنده‌هایی کار می‌کنند که در سلول‌های سالم سریع‌تر تجزیه شوند و پرتو کمتر در بدن باقی بماند. در آزمایش‌های حیوانی، این روش تابش به کلیه را تا ۷۵٪ کاهش داده است — گامی مهم برای ایمنی داروهای آینده.

هم‌افزایی با درمان‌های کلاسیک

در نهایت، ترکیب داروهای پرتوزا با شیمی‌درمانی و ایمونوتراپی هم در حال آزمایش است. برخی داروها همزمان با مهارکننده‌های ترمیم DNA داده می‌شوند تا سلول‌های سرطانی فرصت بازسازی نداشته باشند. کارشناسان معتقدند چند سال دیگر پزشکان با مجموعه‌ای گسترده از رادیوداروها روبه‌رو خواهند بود — چالشی شیرین برای انتخاب بهترین گزینه برای هر بیمار.

خلاصه مقاله

رادیوداروها در حال عبور از مرزهای سنتی درمان سرطان‌اند. آنچه زمانی فقط در محدوده فیزیک هسته‌ای و پژوهش‌های جنگ سرد بود، حالا در قالب داروهای دقیق و هدفمند به جان تومورها افتاده است. پیشرفت در سه رکن — ایزوتوپ‌های نو، مولکول‌های هدف‌گیر و پیونددهنده‌های هوشمند — باعث شده این شاخه‌ی پزشکی از سایه بیرون بیاید و به یکی از جذاب‌ترین میدان‌های سرمایه‌گذاری و تحقیق در داروسازی بدل شود.

ایزوتوپ‌هایی چون اکتینیوم-۲۲۵ یا سرب-۲۱۲، به همراه طراحی‌های نوآورانه در اتصال و دفع دارو، نوید درمان‌هایی می‌دهند که هم مؤثرترند و هم کم‌عارضه‌تر. هرچند کمبود منابع ایزوتوپی، چالش بزرگی است، اما رقابت میان مراکز پژوهشی و شرکت‌های بزرگ احتمالاً این گلوگاه را هم برطرف خواهد کرد.

در افق پیش‌رو، ترکیب رادیوداروها با شیمی‌درمانی و ایمونوتراپی، می‌تواند چهره‌ی درمان سرطان را تغییر دهد. آینده‌ای که در آن پزشکان نه از سر ناچاری، بلکه با انتخابی آگاهانه از میان ده‌ها داروی پرتوزا، دقیق‌ترین سلاح را برای هر بیمار برمی‌گزینند.

منبع:

science