تنش و تاب آوری نوجوانان | ایران مدلبز

دوران نوجوانی از نظر روان‌شناسی یکی از پرتلاطم‌ترین مراحل زندگی انسان است، زیرا در این دوره فرد نه کودک به حساب می‌آید و نه بزرگسال، بلکه در یک مرحله گذار قرار دارد که تغییرات متعدد و همزمانی را تجربه می‌کند. از نظر زیستی، بدن نوجوان با افزایش هورمون‌ها و تغییرات فیزیکی مواجه می‌شود، که این خود می‌تواند بر حالات روحی تأثیر بگذارد.

به گزارش میگنا از نظر روانی، نوجوان در تلاش است جایگاه خود را در خانواده، مدرسه و جامعه پیدا کند و برای این کار ناچار است با مجموعه‌ای از انتظارات و چالش‌ها روبه‌رو شود. استرس، به زبان ساده، پاسخی است که بدن و ذهن ما به شرایطی که آن‌ها را تهدیدکننده یا خارج از توانایی خود می‌دانیم، نشان می‌دهد.
به گزارش میگنا کودکان و نوجوانان در مسیر رشد خود با مجموعه‌ای از تغییرات جسمی، عاطفی و اجتماعی روبه‌رو می‌شوند که گاه می‌تواند برایشان منبع تنش و فشار روانی باشد. این فشارها ممکن است ناشی از انتظارات خانواده، رقابت‌های تحصیلی، تغییرات در دوستی‌ها یا حتی قرار گرفتن در موقعیت‌های جدید باشد. از نظر روانی، آن‌ها در تلاش‌اند جایگاه خود را در خانواده، مدرسه و جامعه پیدا کنند و برای این کار ناچارند با مجموعه‌ای از چالش‌ها و مسئولیت‌ها مواجه شوند. اگر این فشارها بیش از حد توان کودک یا نوجوان باشد، می‌تواند باعث اضطراب، کاهش تمرکز، افت تحصیلی و حتی مشکلات جسمی مانند سردرد یا بی‌خوابی شود.
فعالیت‌هایی مانند ورزش، هنر، و تمرین مهارت‌های حل مسئله می‌توانند به افزایش تاب‌آوری کمک کنند. وقتی کودکان و نوجوانان احساس کنند که مورد حمایت و درک قرار دارند، اعتمادبه‌نفس بیشتری برای روبه‌رو شدن با مشکلات پیدا می‌کنند و استرس‌های روزمره کمتر بر زندگی و رشد آن‌ها اثر منفی می‌گذارد.
عفت حیدری روانشناس و دارنده نشان فرهنگ یار تاب آوری ایران اضافه میکند که در نوجوانان، این پاسخ می‌تواند در قالب بی‌قراری، پرخاشگری، کناره‌گیری اجتماعی، افت تحصیلی، بی‌خوابی یا حتی تغییرات شدید اشتها بروز کند. اهمیت شناخت منشاهای استرس در این دوره در آن است که اگر به موقع شناسایی و مدیریت نشوند، ممکن است آثار طولانی‌مدتی بر سلامت روان فرد بگذارند و حتی بر مسیر آینده او اثرگذار باشند.

تغییرات هویتی و فشار خودشناسی
یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد استرس در نوجوانی، فرآیند شکل‌گیری هویت است. در این سن، نوجوان با پرسش‌های بنیادینی مانند «من که هستم؟»، «چه چیزی برایم مهم است؟» و «در آینده چه می‌خواهم بشوم؟» درگیر می‌شود. این سوالات اگرچه طبیعی هستند، اما وقتی با فشارهای بیرونی ترکیب شوند، می‌توانند به سردرگمی و اضطراب تبدیل شوند. برای مثال، نوجوانی که به موسیقی علاقه دارد اما والدینش از او انتظار دارند در رشته مهندسی ادامه تحصیل دهد، ممکن است بین علاقه شخصی و خواسته خانواده احساس کشمکش کند.
از طرف دیگر، نوجوان در تلاش است هویتی مستقل از خانواده‌اش بسازد، در حالی که هنوز به حمایت و تأیید آن‌ها نیاز دارد. این تضاد میان استقلال‌طلبی و وابستگی، تنش روانی قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. در این مرحله، نبود الگوهای مثبت، کمبود مهارت‌های تصمیم‌گیری، یا ترس از اشتباه کردن می‌تواند فشار بیشتری بر نوجوان وارد کند.

فشار تحصیلی و انتظارات بالا
سیستم آموزشی بسیاری از کشورها به گونه‌ای طراحی شده که رقابت و سنجش مداوم را به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از مسیر تحصیل در نظر می‌گیرد. در ایران، کنکور و آزمون‌های ورودی دانشگاه، و در برخی کشورها امتحانات استاندارد یا پروژه‌های بزرگ، تبدیل به نمادهایی از موفقیت یا شکست شده‌اند.
نوجوانان در این شرایط گاهی احساس می‌کنند که ارزش و هویتشان تنها بر اساس نمرات و رتبه‌ها قضاوت می‌شود. والدین، حتی با نیت خیر، ممکن است با تعیین اهداف غیرواقعی یا مقایسه با دیگران، فشار مضاعفی ایجاد کنند. چنین فشارهایی می‌تواند منجر به اضطراب امتحان، بی‌خوابی قبل از آزمون، و حتی بیزاری از یادگیری شود.
برخی نوجوانان برای فرار از این فشار به تعویق‌انداختن کارها یا رفتارهای اجتنابی روی می‌آورند، که خود باعث تشدید استرس می‌شود. آموزش مهارت‌های مطالعه مؤثر، مدیریت زمان، و ایجاد انگیزه درونی می‌تواند نقش مهمی در کاهش این فشار ایفا کند.

تغییرات جسمی و نگرانی درباره تصویر بدن
نوجوانی، به‌ویژه اوایل دوره بلوغ، همراه با تغییرات فیزیکی سریع است که ممکن است با احساس نارضایتی یا نگرانی از ظاهر خود همراه باشد. رشد قد، تغییر صدا، تغییرات در فرم بدن، و دیگر نشانه‌های بلوغ گاهی باعث می‌شود نوجوانان خود را با همسالانشان مقایسه کنند.
رسانه‌های اجتماعی و تبلیغات نیز استانداردهای غیرواقعی از زیبایی را ترویج می‌کنند که دسترسی به آن‌ها برای بیشتر نوجوانان غیرممکن است. این مقایسه‌ها می‌توانند منجر به کاهش عزت‌نفس، اضطراب اجتماعی یا حتی بروز اختلالاتی مانند بی‌اشتهایی عصبی یا پرخوری عصبی شوند. پسران ممکن است از نظر عضلانی بودن یا قد دچار نگرانی شوند و دختران از نظر وزن و شکل بدن. آموزش پذیرش تنوع بدن‌ها، تأکید بر ارزش‌های غیرظاهری، و محدود کردن مواجهه با تصاویر غیرواقعی، می‌تواند در کاهش این نوع استرس مؤثر باشد.

فشارهای اجتماعی و رسانه‌های دیجیتال
در نوجوانی، تعلق به گروه همسالان و پذیرش اجتماعی اهمیت زیادی دارد. شبکه‌های اجتماعی این نیاز را تشدید کرده و نوجوان را در معرض مقایسه دائمی با دیگران قرار می‌دهد. آنچه در این فضاها دیده می‌شود اغلب نسخه‌ای ویرایش‌شده و ایده‌آل‌شده از زندگی دیگران است، که می‌تواند حس ناکافی بودن ایجاد کند.
پدیده «ترس از جا ماندن» (FOMO) باعث می‌شود نوجوانان دائماً در تلاش باشند در همه فعالیت‌ها حضور داشته باشند یا به‌روزترین اخبار و مدها را دنبال کنند. علاوه بر این، آزار اینترنتی یا Cyberbullying، که شامل توهین، تمسخر یا شایعه‌پراکنی در فضای مجازی است، می‌تواند ضربه روانی شدیدی وارد کند. این فشارهای اجتماعی، به‌ویژه وقتی با کمبود مهارت‌های ارتباطی و عدم حمایت خانواده همراه باشند، سطح استرس را به‌شدت افزایش می‌دهند. آموزش استفاده مسئولانه از فضای مجازی و ایجاد تعادل بین زندگی آنلاین و واقعی برای سلامت روان نوجوانان ضروری است.

 عوامل خانوادگی و محیطی
خانواده نخستین و مهم‌ترین محیط رشد نوجوان است. سبک تربیتی والدین، کیفیت روابط خانوادگی، و شرایط محیطی، همگی نقش مهمی در شکل‌گیری تجربه استرس یا آرامش نوجوان دارند. اختلافات مداوم بین والدین، طلاق، مشکلات مالی، یا حتی بی‌توجهی عاطفی، می‌توانند حس ناامنی و نگرانی مداوم ایجاد کنند.
تغییر محل زندگی یا مدرسه، بیماری یا فوت عزیزان، و حتی مهاجرت، نمونه‌هایی از عوامل محیطی هستند که می‌توانند فشار روانی مضاعفی بر نوجوان وارد کنند. نوجوانانی که در خانه احساس امنیت و حمایت می‌کنند، توانایی بیشتری برای مقابله با فشارهای بیرونی دارند.
برعکس، محیط‌های خانوادگی پرتنش می‌توانند موجب شوند حتی چالش‌های کوچک نیز به بحران‌های بزرگ روانی تبدیل شوند. ایجاد ارتباط باز و محترمانه در خانواده و تأمین نیازهای عاطفی، اولین قدم در پیشگیری از استرس‌های شدید است.
در ادامه چهار پیشنهاد کلی را برای کاهش تنش و تقویت تاب آوری نوجوانان بررسی میکنیم

اول: مهارت‌های مدیریت زمان و برنامه‌ریزی
مدیریت زمان، مهارتی است که نه تنها استرس تحصیلی بلکه بسیاری از فشارهای روزمره نوجوان را کاهش می‌دهد. وقتی وظایف و فعالیت‌ها بدون برنامه روی هم انباشته می‌شوند، فرد احساس آشفتگی و ناتوانی می‌کند. استفاده از دفترچه برنامه‌ریزی یا اپلیکیشن‌های دیجیتال می‌تواند کمک کند که نوجوان وظایفش را اولویت‌بندی کرده و زمان کافی برای هر فعالیت اختصاص دهد.
یک برنامه متعادل باید شامل زمان مطالعه، استراحت، ورزش، و فعالیت‌های تفریحی باشد. مهم است که نوجوان یاد بگیرد برای کارهای مهم‌تر زمان بیشتری بگذارد و از تعویق‌انداختن کارها پرهیز کند.

همچنین، تقسیم پروژه‌های بزرگ به بخش‌های کوچک‌تر و انجام تدریجی آن‌ها، مانع از ایجاد فشار ناگهانی می‌شود. والدین می‌توانند با الگوسازی و مشارکت در برنامه‌ریزی به فرزند خود نشان دهند که مدیریت زمان یک مهارت عملی و قابل یادگیری است.

دوم : تمرین‌های آرام‌سازی و مراقبه ذهنی
روش‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق، مدیتیشن، یوگا، یا ریلکسیشن عضلانی، ابزارهایی مؤثر برای کاهش فوری تنش هستند. تمرین تنفس عمیق، که شامل دم آرام از بینی، نگه‌داشتن نفس برای چند ثانیه و بازدم آهسته از دهان است، می‌تواند ضربان قلب را کاهش داده و حس آرامش ایجاد کند. مدیتیشن یا ذهن‌آگاهی (Mindfulness) به نوجوان کمک می‌کند توجه خود را به لحظه حال معطوف کند و از افکار منفی فاصله بگیرد. یوگا نیز با ترکیب حرکات کششی و تمرین‌های تنفسی، علاوه بر آرام‌سازی ذهن، به سلامت جسم کمک می‌کند. نوشتن روزانه احساسات و اتفاقات (Journaling) روشی کم‌هزینه برای پردازش هیجانات است. این تمرین‌ها را می‌توان روزانه و حتی در فواصل کوتاه انجام داد تا به بخشی از سبک زندگی تبدیل شوند.

سوم : ارتباط صمیمانه و حمایت اجتماعی
داشتن یک شبکه حمایتی قوی، چه در خانواده و چه در میان دوستان، یکی از مهم‌ترین عوامل محافظت‌کننده در برابر استرس است. نوجوان باید فضایی امن برای بیان نگرانی‌ها و احساسات خود داشته باشد، جایی که شنیده شود بدون اینکه قضاوت یا سرزنش شود. والدین می‌توانند با گوش دادن فعال، نشان دادن همدلی، و پرهیز از مقایسه فرزند با دیگران، این فضا را فراهم کنند.

این روانشناس اجتماعی و مترجم کتاب روشهای نوین تاب آوری و بهزیستی جوانان در پایان آورده است تشویق نوجوان به مشارکت در فعالیت‌های گروهی مانند ورزش، هنر یا کار داوطلبانه، باعث می‌شود او روابط سالمی بسازد و احساس تعلق پیدا کند. روابط سالم می‌توانند نقش ضربه‌گیر روانی را ایفا کنند، به‌گونه‌ای که حتی در مواجهه با چالش‌های سخت، نوجوان بتواند امید و انگیزه خود را حفظ کند. علاوه بر این، دسترسی به مشاور یا روان‌شناس در مواقع ضروری، می‌تواند راهنمایی‌های تخصصی و مؤثری برای عبور از بحران‌ها فراهم کند.