خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کوروش دیباج: با گذشت بیش از دو دهه از طرح شعار جهانی «شهرهای پاک و سلامت‌محور»، بسیاری از شهرهای ایران تلاش کرده‌اند با بهره‌گیری از ظرفیت پویش‌های مردمی و کارزارهای نمادین، گامی در جهت ارتقا زیست‌پذیری شهری بردارند. در همین راستا، روز جهانی بدون دخانیات فرصتی است تا شهرها با تکیه بر فعالیت‌های آگاهی‌بخش و پاکسازی محیطی، توجه عمومی را به مضرات مصرف دخانیات و پیامدهای آن برای سلامت شهروندان و محیط زیست جلب کنند.
اصفهان نیز به عنوان یکی از شهرهای پیشگام در حوزه حکمرانی شهری و بازآفرینی بافت‌های تاریخی، همزمان با نهم خردادماه، میزبان پویشی با عنوان «جان شما و جان چهارباغ» در خیابان چهارباغ عباسی شد؛ پویشی که با هدف جمع‌آوری ته‌سیگار و فرهنگ‌سازی در مورد آثار زیان‌بار دخانیات بر کالبد و روح شهر اجرا شد. اما پرسش اصلی اینجاست: آیا چنین حرکت‌هایی فراتر از نمایش‌های روزانه، می‌توانند به تغییرات ماندگار در رفتار شهروندی بینجامند؟ آیا این پویش‌ها صرفاً بهانه‌هایی برای مناسبت‌سازی هستند یا می‌توانند سرآغاز یک سیاست‌گذاری مؤثر و نظام‌مند در حوزه محیط زیست شهری باشند؟
این گزارش، تلاش دارد با بهره‌گیری از نظرات فعالان مدنی، شهروندان و کارشناسان حوزه مدیریت شهری، به بررسی ابعاد اثربخشی پویش جمع‌آوری ته‌سیگار در چهارباغ بپردازد و جایگاه این‌گونه اقدامات را در منظومه حکمرانی شهری تحلیل کند.
حرکت‌های مقطعی یا فرآیندهای مستمر؟
«پویش‌هایی از این دست، وقتی محدود به یک روز در تقویم می‌شوند، در بهترین حالت نقش یک زنگ بیدارباش را دارند؛ اما اگر استمرار و برنامه‌ریزی نداشته باشند، بیشتر به کارزاری نمادین شبیه می‌شوند تا حرکتی اثربخش.» این را مهسا نادری، فعال حوزه آموزش شهروندی و محیط زیست، در گفت‌وگو با مهر بیان می‌کند و می‌افزاید: «نباید از یاد ببریم که ته‌سیگار، تنها بخشی کوچک از حلقه آلودگی در بافت‌های تاریخی و معابر شهری است. آن‌چه اهمیت دارد، تغییر رفتار مصرفی و افزایش مسئولیت‌پذیری عمومی است، نه صرفاً پاکسازی چند ساعته یک خیابان.»
«ته‌سیگار» بهانه است، مسئله «روایت شهری» است
چهارباغ عباسی یکی از مهم‌ترین خیابان‌های تاریخی اصفهان است که در سال‌های اخیر با بازآفرینی شهری و ساماندهی کالبدی، به نماد هویت شهری بدل شده است. با این حال، کارشناسان معتقدند مسئله مهم‌تر از ته‌سیگار، «روایت شهری» نهفته در این فضاست؛ روایتی که با رفتارهای شهروندانه تکمیل یا تضعیف می‌شود.
«رویکردی که صرفاً بر پاکسازی فیزیکی تمرکز دارد، اگر با تولید روایت جمعی از زیست پاکیزه در شهر همراه نباشد، دوام نمی‌آورد.» این را مهدیه شفیعی، پژوهشگر حکمرانی شهری و مدرس دانشگاه، به مهر می‌گوید و تأکید می‌کند: «مسئله آلودگی‌های خُرد مانند ته‌سیگار، نمادهای کوچکی از یک مسئله بزرگ‌تر است: گسست میان شهروند و فضای شهری. ما نیازمند ساخت روایت‌هایی مشارکتی هستیم که شهروند را نه‌تنها ناظر، که کنشگر فعال در حفظ شهر خود بداند.»
شهروندان چه می‌گویند؟ از رضایت تا تردید
در گفت‌وگوی میدانی خبرنگار مهر با تعدادی از شهروندان حاضر در این پویش، دیدگاه‌های متفاوتی ارائه شد. سعید، دانشجوی محیط زیست، اجرای چنین برنامه‌هایی را «لازم اما ناکافی» می‌داند و می‌گوید: «چیزی که این پویش کم دارد، تداوم و حضور اقشار مختلف مردم است. اغلب شرکت‌کنندگان همین گروه‌های ثابت علاقه‌مند به محیط زیست‌اند. اگر می‌خواهیم این پویش اثرگذار باشد، باید مدارس، دانشگاه‌ها و اصناف نیز به آن ورود کنند.»
از سوی دیگر، برخی شهروندان نیز این‌گونه فعالیت‌ها را نمایشی قلمداد می‌کنند. «هر سال روز بدون دخانیات همین مراسم‌ها هست، اما کدام سوپرمارکت اطراف چهارباغ فروش سیگار را متوقف کرده؟ کدام تابلو هشدار یا ممنوعیت در سطح خیابان نصب شده؟» این انتقاد را یکی از کسبه قدیمی چهارباغ، در حالی بیان می‌کند که به گمان او، نظارت و قانون‌گذاری مؤثرتر از اقدامات نمادین است.
چگونه می‌توان پویش را به سیاست عمومی تبدیل کرد؟
میلاد مشایخی، روانشناس اجتماعی به مهر می‌گوید: برای اینکه این‌گونه کارزارها از حالت شعاری خارج شده و به رفتار عمومی تبدیل شوند، لازم است که در چند محور اصلی توسعه یابند:
۱. تداوم و تکرار با برنامه‌ریزی درازمدت: یک پویش اثربخش باید از تقویم‌های نمادین عبور کند و در قالب کمپین‌های فصلی و مداوم با هدف‌گذاری مشخص اجرا شود.
۲. ورود رسانه و آموزش همگانی: تولید محتوا و روایت‌سازی از طریق رسانه‌های شهری، رادیو محله‌ها، شبکه‌های اجتماعی و تابلوهای اطلاع‌رسانی، می‌تواند بر ضمیر ناخودآگاه شهروندان اثر بگذارد.
۳. بهره‌گیری از ظرفیت مدارس و دانشگاه‌ها: آموزش‌های بین‌رشته‌ای محیط زیستی، شهروندی و سلامت در مدارس و دانشگاه‌ها، نسل آینده را در مسیر رفتار مسئولانه قرار می‌دهد.
۴. مقررات و ضمانت‌های اجرایی: تصویب قوانین محلی برای جریمه‌کردن رهاسازی ته‌سیگار یا سیگار کشیدن در معابر خاص، می‌تواند مکمل بخش فرهنگی باشد.
۵. مشارکت بخش خصوصی: کافه‌ها، رستوران‌ها، فروشگاه‌ها و اصناف فعال در محدوده چهارباغ می‌توانند با حمایت از پویش و ایجاد تسهیلات (مثلاً سطل‌های مخصوص ته‌سیگار) به بخشی از راه‌حل تبدیل شوند.
چهارباغ، قلب تپنده یا قلب زخمی؟
پویش «جان شما و جان چهارباغ» اگرچه از حیث نیت و پیام فرهنگی، ارزشمند و تحسین‌برانگیز است، اما در فقدان سیاست‌گذاری پایدار و اقدامات مکمل، نمی‌تواند اثرگذاری عمیق و ماندگار در رفتارهای شهری ایجاد کند. چهارباغ عباسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محورهای هویت شهری اصفهان، نیازمند سیاست‌هایی فراتر از پویش‌های یک‌روزه است؛ سیاست‌هایی که از دل روایت شهر بیرون می‌آیند و به زیست اخلاق‌مدار و مسئولانه شهروندان ختم می‌شوند.