خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها؛ بازار تبریز، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان، نه‌تنها یک مرکز اقتصادی بلکه یک شاهکار معماری و هویتی برای تبریز و ایران است. این بازار با ساختاری پیچیده، متشکل از تیمچه‌ها، سراها، دالان‌ها، مساجد و راسته‌های متعدد، مرکز تجارت و فرهنگ بوده است. هر بخش این بازار نقشی مهم در ساختار اقتصادی و اجتماعی شهر ایفا کرده و همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری و گردشگری کشور شناخته می‌شود. در این گزارش، به بررسی کامل تمامی اجزای این بازار تاریخی می‌پردازیم.
تاریخچه و اهمیت بازار تبریز
بازار تبریز از دوران کهن به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، نقش کلیدی در تجارت بین‌المللی داشته است. در دوره ایلخانیان توسعه یافت، در دوره صفوی به شکوه رسید و پس از زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری در دوران قاجار بازسازی شد. این بازار، مرکز تبادل کالا میان ایران، عثمانی، قفقاز، روسیه و هند بوده است.
ساختار معماری بازار تبریز
معماری این بازار یکی از نمونه‌های بی‌نظیر سنتی ایران است که با طاق‌ها، گنبدهای بلند، راسته‌های پیچ‌درپیچ و سیستم تهویه طبیعی، فضایی دلپذیر برای تجارت و تعامل اجتماعی ایجاد کرده است. این بازار به‌صورت یکپارچه و متصل ساخته شده و شامل تیمچه‌ها، سراها، دالان‌ها، مساجد، کاروانسراها و راسته‌ها است.
اجزای اصلی بازار
الف) تیمچه‌های بازار تبریز؛ مراکز تجاری کلان
تیمچه نوعی فضای سرپوشیده در بازار است که محل فعالیت تجار عمده و فروش کالاهای گران‌بها محسوب می‌شود. مهم‌ترین تیمچه‌های بازار تبریز عبارتند از:
۱. تیمچه مظفریه
– یکی از باشکوه‌ترین بناهای بازار و مرکز اصلی فروش فرش‌های نفیس تبریز
– دارای دو طبقه، با حجره‌های منظم و سقفی بلند با گچ‌بری‌های هنری
۲. تیمچه امیر
– مربوط به دوران قاجار، مرکز تجارت اجناس لوکس و گران‌قیمت
– معروف به تیمچه طلافروشان به دلیل تمرکز زرگرها و جواهرفروشان
۳. تیمچه شیخ کاظم
– محل عمده‌فروشی پارچه و منسوجات با معماری ساده ولی مستحکم
۴. تیمچه حاج شیخ
– مرکز خریدوفروش انواع پارچه‌های دستباف و صنایع نساجی سنتی
ب) سراهای بازار تبریز؛ کاروانسراهای درون‌شهری
سرا به بخش‌هایی از بازار گفته می‌شود که به‌عنوان مراکز عمده‌فروشی و انبار کالاهای تجار استفاده می‌شوند. برخی از معروف‌ترین سراهای بازار تبریز عبارتند از:
۱. سرای گرجی‌ها
– محل تجارت ادویه، خشکبار و محصولات وارداتی از قفقاز
– به دلیل حضور تجار گرجی در گذشته به این نام شهرت یافته است
۲. سرای دودری
– یکی از مشهورترین سراهای بازار که مرکز عمده‌فروشی فرش دستباف است
– دارای دو ورودی اصلی و حجره‌های متعدد در دو طبقه
۳. سرای امید
– مرکز عرضه انواع پارچه‌های سنتی و مدرن، یکی از مهم‌ترین نقاط خرید پوشاک
۴. سرای حاج رسول
– بازار چرم و کالاهای مرتبط با صنعت چرم‌سازی در تبریز
۵. سرای میانه
– یکی از قدیمی‌ترین سراها، با حجره‌هایی که هنوز هم فعال هستند
ج) دالان‌های بازار تبریز؛ مسیرهای ارتباطی تاریخی
دالان‌ها مسیرهای باریکی هستند که تیمچه‌ها، سراها و راسته‌های مختلف را به هم متصل می‌کنند. دالان‌ها علاوه بر عبور و مرور، نقش مهمی در تهویه و نوررسانی بازار دارند.
مهم‌ترین دالان‌های بازار تبریز عبارتند از:
۱. دالان حاج شیخ
– مسیر ارتباطی بین تیمچه‌ها و سراهای مهم بازار
– دارای معماری سنتی با سقف‌های گنبدی بلند
۲. دالان میرزا شفیع
– یکی از طولانی‌ترین دالان‌ها که به تیمچه مظفریه ختم می‌شود
– محل عبور کاروان‌های تجاری در گذشته
۳. دالان صادقیه
– متصل‌کننده بخش‌های شمالی و جنوبی بازار
– دارای حجره‌هایی با معماری اصیل صفوی
د) مساجد تاریخی بازار تبریز؛ پیوند مذهب و تجارت
یکی از ویژگی‌های خاص بازار تبریز، وجود مساجد متعددی در دل آن است که محل برگزاری مراسم مذهبی، اجتماعی و حتی تصمیم‌گیری‌های مهم اقتصادی بوده‌اند. مهم‌ترین مساجد این بازار عبارتند از:
۱. مسجد جامع تبریز (مسجد کبیر)
– یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مساجد بازار، مربوط به دوران سلجوقیان
– دارای معماری زیبا با گچ‌بری‌های نفیس و کاشی‌کاری‌های منحصربه‌فرد
۲. مسجد حاج صفرعلی
– محل تجمع بازاریان در رویدادهای مذهبی و اجتماعی
– دارای حیاطی وسیع و شبستانی با طاق‌های بلند
۳. مسجد استاد و شاگرد
– از مساجد تاریخی که در مجاورت تیمچه امیر قرار دارد
– دارای سبک معماری قاجاری با تزئینات آجری زیبا
۴. مسجد دالان میرزا شفیع
– در دالان معروف بازار قرار گرفته و محل برگزاری نماز جماعت تجار بوده است.
بازار تبریز فراتر از یک مرکز خرید، محل تعامل فرهنگی، اجتماعی و تاریخی مردم تبریز است. در گذشته، تصمیمات مهم اقتصادی و حتی سیاسی این شهر در بازار گرفته می‌شد و این بازار نقش مهمی در توسعه تجارت و اقتصاد ایران داشته است.
امروزه این بازار علاوه بر حفظ جایگاه اقتصادی خود، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران محسوب می‌شود. ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، اهمیت این بازار را در سطح بین‌المللی نشان می‌دهد.
بازار تبریز ترکیبی از تاریخ، فرهنگ، اقتصاد و معماری ایرانی است. تیمچه‌ها، سراها، دالان‌ها و مساجد این بازار هرکدام روایت‌گر داستانی کهن از تجارت و تعاملات اجتماعی مردم این شهر هستند.
با توجه به تغییرات اقتصادی و اجتماعی، بازار تبریز همچنان می‌تواند در رشد اقتصادی منطقه نقش‌آفرین باشد. توسعه گردشگری، احیای مشاغل سنتی و حفظ این اثر تاریخی می‌تواند به رونق آن کمک کند. بازار تبریز نه‌تنها یک مرکز تجاری، بلکه بخشی از هویت مردم این شهر است که باید از آن محافظت شود.