خبرگزاری مهر- مجله مهر: اگر چشم‌هایتان را ببندید و به حافظه تاریخی ایران گوش بدهید، صدای قدم‌های تأثیرگذار افرادی را می‌شنوید که در مسیر فرهنگ این سرزمین برداشته شده است. صدایی که از خانه‌های دلباز، حیاط‌هایی سرسبز و اتاق‌هایی با قفسه‌های پر از کتاب و از مادرانی که قصه می‌گفتند و پدرانی که شعر می‌خواندند، برخاسته است.
در دل همین خانه‌ها، کودکانی رشد کردند که بعدها شاعر، نویسنده، استاد، اندیشمند یا هنرمند شدند. کودکانی که در سایه‌ی محبت و آموزش خانواده، معنا و زیبایی را آموختند؛ گاه از جهان‌بینی روشن مادر، گاه با کتابی که پدر برایشان می‌خواند.قصه‌ی فرهنگ در ایران، فقط قصه‌ی نام‌های بزرگ نیست؛ قصه‌ی خانواده‌هایی است که این نام‌ها در آن شکل گرفتند. در سلسله مراتب گزارشات پیش رو، نگاهی خواهیم داشت به چند خانواده‌ی تأثیرگذار که فرهنگ در آن‌ها یک میراث خانوادگی بوده است و هر عضو آن، به سهم خود شمعی روشن کرد تا پرده تاریکی جهل را از بین ببرد و فرزندانی که در آغوش این خانواده‌ها پرورش یافتند و اندیشه شأن چراغ راه یک ملت شده است.
خانه‌ای که شعر در آن زاده شد
در تهران قدیم یک خانه را تصور کنید؛ نور صبح آرام از اُرسی ها عبور می‌کند و صورت بی روح دیوار را رنگ می‌زند. صدای قل‌قل سماور و عطر نان تازه و چای دم‌کرده در همه‌جا پیچیده است. این خانه، نخستین مدرسه‌ی کودک است؛ جایی که ادب، صبر، مهربانی و احترام به دیگران به عنوان اولین درس آموخته می‌شود. در هر گوشه از این خانه، داستانی نهفته است که بخشی از تربیت کودک را روایت می‌کند.
پدر با دانش و خرد خود مسیر تعقل و تفکر را می‌گشاید، و مادر با مهر و صبر روح انسانی و اخلاقی کودک را پرورش می‌دهد. کودک در چنین محیطی می‌آموزد که هر نگاه و هر کلمه قدرتی فراتر از زمان دارد و می‌تواند آینده را بسازد و جاودان شود.
در یکی از همین خانواده‌های اصیل ایران؛ در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ رخشنده اعتصامی معروف به پروین اعتصامی، با نگاهی پر از کنجکاوی، چشم به دنیا گشود. او می‌دید که پدر چگونه زمانش را با کتاب‌ها و نامه‌های ادبی می‌گذراند و مادر چگونه با آرامش و مهر درس‌های اخلاق و ادب را در ذهن او می‌کارد. در میان بازی‌های کودکانه‌اش با سه برادر بزرگ‌تر از خود، کم‌کم به دنیای شعر و تفکر عادت می‌کرد؛ می‌آموخت که هر نگاه، هر کلمه و هر عمل، معنایی دارد و می‌تواند تأثیر گذار باشد.
تصویری از کودکی پروین اعتصامی در کنار عکسی از پدرش، موزه خانه پروین در تبریز
خانواده؛ بستر شکل‌گیری
پدرش، یوسف اعتصامی آشتیانی ملقب به اعتصام الملک، مردی تحصیل‌کرده و ادیب بود. کتابخانه‌ی غنی و گفتگوهای ادبی او، دنیای شعر، قواعد عروض و قافیه و مناظره را به پروین آموخت. یکی از شیوه‌های تدریس پدر به او تغییر دادن وزن و قافیه اشعار حافظ و سعدی بود که سبب آشنایی پروین با نحوه قرار گیری کلمات و استفاده از آن در سرودن شعر شد.
خانه پدری، محیطی بود که او نه تنها خواندن و نوشتن را می‌آموخت، بلکه با بحث و تحلیل ادبی روشنفکرانی چون علی اکبر دهخدا و ملک الشعرای بهار، عباس اقبال اشتیانی و سعید نفیسی، افق فکری و نگاه نقادانه‌اش گسترده‌تر می‌شد.
مادرش اخترالملوک اعتصامی که پدرش از شاعران دوران قاجار بود، نیز نقش مهمی در تربیت پروین داشت. او با صبر، مهربانی، روح انسانی و نگاه عدالت‌محور دخترش را شکل داد. پروین از مادر آموخت که شعر و هنر تنها بازی با کلمات نیست؛ بلکه باید به درد و شادی مردم نزدیک شود، عدالت و اخلاق را بازتاب دهد و پیام اجتماعی داشته باشد.
این ترکیب عقل و احساس، بنیان شکل‌گیری شاعری شد که هم توانایی فنی دارد و هم عمق انسانی و اجتماعی.
عکسی از اخترالملوک اعتصامی و یوسف اعتصامی
ورود به دنیای شعر و نقد اجتماعی
پروین از کودکی نوشتن را آغاز کرد و برخی از اشعارش را در هفت سالگی سرود. اهمیت واقعی پروین، نه تنها در هنر، بلکه در قدرت اجتماعی و انتقادی اشعارش بود. او با زبان ساده و روشن، به نقد رفتارهای نابرابر و بی‌عدالتی می‌پرداخت و جامعه را نسبت به درد محرومان حساس می‌کرد.
یکی از اشعار شاخص او، به نام “فرشته انس” است:
اگر فلاطن و سقراط، بوده‌اند بزرگ
بزرگ بوده پرستار خردی ایشان
بگاهواره ی مادر، بکودکی بس خفت
سپس بمکتب حکمت، حکیم شد لقمان
چه پهلوان و چه سالک، چه زاهد و چه فقیه
شدند یکسره، شاگرد این دبیرستان
این ابیات نشان می‌دهد که معانی مورد توجه پروین در این شعر اهمیت جایگاه زنان و تعلیم و تربیت و نیز تشویق زنان به کسب دانش و فضلیت است. او با زبانی ساده، اما پرقدرت، پیام خود را به همه منتقل می‌کند و نشان می‌دهد که شعر می‌تواند ابزار انتقاد اجتماعی و آگاهی‌بخشی باشد.
تأثیر خانواده در نوع نگاه
خانه و خانواده، با فراهم کردن امنیت و آموزش، پروین را آماده کردند تا در جامعه‌ای مردسالار، با اعتماد به نفس و آگاهی، فعالیت کند. پدر با دانش و علم و مادر با اخلاق و مهر، دو بال او بودند. این دو بال به او امکان دادند که در فضای محدود و سنتی ایران آن زمان، صدای خود را بلند کند و برای عدالت اجتماعی زنان و انسانیت بایستد.
تربیت خانواده، و همنشینی پروین با روشنفکران زمانه سبب شد تا او از دریافت مدال لیاقت توسط رضا شاه (مدالی که به علما و بزرگان اهل ادب داده می‌شد و نشانه سپاس و احترام دولت از خدمات فرهنگی و علمی بود) و تدریس به ملکه و ولیعهد امتناع کند؛ زیرا به گفته خودش، اعتقاداتش در مورد ایستادگی در برابر استبداد به او اجازه نمی‌داد در چنین مکان‌هایی حاضر شود.
خانه پروین در تبریز
تأثیر پروین بر جامعه
پروین اعتصامی نمونه‌ای است که نشان می‌دهد تربیت صحیح خانواده چگونه می‌تواند انسان را آماده تغییر جامعه کند. او با شعر و زندگی خود، به جامعه یادآوری کرد که زنان می‌توانند حتی در شرایط محدود، صدای خود را به گوش جامعه برسانند. آثار او، پلی میان شعر و ادبیات و نقد اجتماعی و آگاهی ایجاد کرد؛ پلی که هنوز الهام‌بخش نسل‌های بعدی است.
سبک شعری پروین منحصر به فرد است. او اشعار خود را در قالب قطعه سرود که برای مفاهیم اخلاقی و اجتماعی بسیار مناسب است و همچنین مناظره‌های جان دار او سبب گیرایی اشعارش شد. گفت و گو هایی که مفاهیم پیچیده را با زبانی ساده و قابل فهم برای همه بیان می‌کند.
یکی دیگر از اشعار پروین که مفهوم اخلاقی را در قالب یک مناظره بیان کرده است شعر “سیر و پیاز” است:
سیر یک روز طعنه زد به پیاز
که تو مسکین چقدر بدبویی
گفت از عیب خویش بی خبری
زان ره از خلق، عیب می جویی
گفتن از زشت رویی دگران
نشود باعث نکورویی
میراث خانواده و پروین برای آیندگان
خانه‌های ایرانی، با فضای صمیمی، مهربان و آکنده از دانش، هنوز هم می‌توانند محیطی بسازند که انسان را برای تأثیرگذاری در جامعه آماده کنند. پروین اعتصامی نمونه‌ای است که نشان می‌دهد تربیت صحیح خانواده، به همراه آموزش و محبت، چگونه می‌تواند فردی بسازد که در هنر و ادبیات ماندگار شود و جامعه را تحت تأثیر اشعار خود قرار دهد. از نور پنجره‌های خانه‌های قدیمی تا اشعار پویای پروین، این داستان یادآور این نکته است که خانواده نخستین مدرسه‌ای است که انسان پا در آن می نهاند. خانه‌ای که در آن پدر و مادر با مهر، دانایی، خرد و عشق حضور داشته باشند، می‌تواند نسلی بسازد که نه تنها با هنر خود، بلکه با اخلاق و آگاهی اجتماعی، نامش را در تاریخ ماندگار کند.