خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی از آنجا که امام خمینی به عنوان رهبری معنوی این حرکت بزرگ در کانون توجهات قرار داشت، کتاب‌های زیادی درباره زیست، سیره، شخصیت و نهضت اسلامی امام نوشته و عرضه شد. کتاب‌هایی که هر کدام به گوشه‌ای از زندگی و اقدامات این چهره برجسته تاریخ پرداخته اند و در قالب‌ها متفاوت سعی کرده اند امام را از زاویه دید خود به مخاطب نشان دهند. این اتفاق اگرچه اقدامی خوب و درخور بوده و هست اما همچنان خلاءهای پر نکرده ای را از پژوهشی جامع، مستند و مبتنی بر اسناد که به زیست و زمانه توأمان حضرت روح الله بپردازد را نگاه داشت. اتفاقی که در دهه ۸۰ جمعی از دانشجویان دغدغه مند را بر آن داشت تا از دل پژوهشی جامع و کامل، اثری ارزشمند و متفاوت را به مخاطبان دانشگاهی ارائه دهند که تصویری دقیق‌تری از امام را در سه بازی زمانی پیش روی مخاطبان بگذارد.
نتیجه ۱۰ سال زحمت یک تیم ۱۵ نفره پژوهشگران در پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام نگارش مجموعه‌ای با عنوان حیات روح خدا ذیل کلان پروژه «بررسی منطق رهبری امام خمینی (ره)» که تلاش دارد با بررسی منابع و شواهد موجود به توصیفی واقعی از دوران حیات امام راحل با تأکید بر وجود راهبری ایشان دست یابد.
جلد اول این مجموعه با نام «آقا روح الله» به بررسی دوران طلبگی امام خمینی (ره) در بستر تاریخ اختصاص دارد. جلد دوم این مجموعه با نام حاج آقا روح الله به بررسی دوران استادی امام خمینی (ره) در بستر تاریخ پرداخته است و «لله» سومین جلد از مجموعه «حیات روح خدا» تلاش کرده است تا زندگی حضرت امام (ره)، اعم از ابعاد فردی و اجتماعی، سیاسی و عبادی، علمی و عملی را از دل خاطرات و نوشته‌های به‌جا مانده از ایشان استخراج و بر اساس محور زمان به صورتی جامع با ترسیم بستر تاریخی تنظیم کند و پیش‌روی مخاطبان قرار دهد.
به همین مناسبت و در میزگردی با حضور محمد طلایی مدیر کارگروه تاریخ و سیره امام و رهبری و حمید باقری نویسنده مجموعه سه جلدی حیات روح خدا در خصوص این کتاب‌ها گفتگو و از چند و چون نگارش این مجموعه صحبت کرده ایم، که مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید:
*کتاب‌های زیادی تاکنون در موضوع امام نوشته و منتشر شده است، با اهداف و دغدغه‌های متفاوتی که نویسنده و ناشر داشته اند، از آنجا که این کتاب ماحصل یک کار گروهی است به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از دغدغه‌ها شما را بر آن داشته تا این کتاب را به عرضه کنید.
محمد طلایی: بحث پژوهش در موضوع سیره امام و رهبر انقلاب از سال ۸۹ مطرح شد و ۱۲ تا ۱۵ نفر روی سیر تاریخی انقلاب اسلامی محوریت کنش امامین تمرکز کردند که سابقه کار در این زمینه حدود ۱۴_۱۵ سال می‌شود. قرار است کار ادامه دارد باشد و در حوزه سیره رسول گرامی اسلام و ائمه اطهار نیز چنین کار پژوهشی صورت بگیرد.
به صورت معمول ما در جامعه با یک خوانش گفتمانی و مفهومی با محوریت مفاهیم کلی ای در نسبت با امام راحل همچون مبارزه، انقلابی گری، مردم سالاری، پیشرفت و غیره مواجهه هستیم که اکثر اوقات فهمی کامل ارائه نمی‌دادند، در جایی که تزاحمی بین این مفاهیم و دوگانه انتخاب از سوی امام وجود داشت، مشخص نشده بود که اولویت امام با پیشبرد کدام مفهوم است، اینجا احساس کردیم تاریخ می‌تواند کمک کننده باشد و نظام اندیشه‌ای ایشان در یک شابلن فکری می‌تواند واقعی‌تر دیده شود. لازم بود وارد تاریخ بشویم و امام را از این زاویه ببینیم که در زمان طراحی ساختار انقلاب به چه چیزی فکر می کرده است.
*پس کار به صورت تاریخ پژوهی است؟
طلایی: تاریخ پژوهی کار تخصصی است و قصد نداشتیم از ابتدا کار حرفه ای تاریخی کنیم، به دنبال فراوری جدید و تبویبی بودیم تا نشان دهیم زاویه نگاه امام کجا و چطور بوده است. به دل کار رفتیم و دیدیم تا به حال امام با این زاویه تاریخی روایت نشد است. تصور می‌کردیم کار با سه جلد جمع شود، اما وقتی وارد آن شدیم دیدیم فضا خالی‌تر از آن است که فکر می‌کردیم، اگر به دانشجویی بگوییم با این رویکرد انقلاب اسلامی را بخوان باید ۵۰۰ جلد کتاب بخواند چون هر کدام یک زاویه را گفته اند. در واقع منبعی نداشتیم که به این دانشجو معرفی کنیم. بنابراین سنگ بنای کار جدید شکل گرفت.
مسئولیت به آقای حمیدرضا باقری داده شد و کتاب اول سه بار بازنویسی شد تا به الگوی نسبتاً ثابتی رسیدیم که اولاً به تاریخ پایبند باشد و دوم موضوعات بهم پیوستگی متنی داشته باشند. اینکه امام در آن واحد با ۲۰ موضوع فرهنگی، امنیتی، نظامی درگیر باشد با منطقی باید تفکیک شود در عین حال پیچیدگی تاریخی هم روایت شود. به همین خاطر کار هم طول کشید و نزدیک به ۱۰ سال زمان برد و هم به صورت مجموعه‌ای سه جلدی مجموعه حیات روح الله عرضه شد. البته کار تمام نشده و در موضوعات دیگر کتاب‌ها در ساله‌های آینده به چاپ می رسند که پیش بینی شده مجموعاً ۱۵ جلد بشود.
*مبنای تقسیم بندی صورت گرفته چگونه است؟
طلایی: تفکیک کتاب‌ها به صورت بازه ای و زمانی است و سعی کردیم هر جلد منطق ثابتی داشته باشد. جلد اول دوران نوجوانی و جلد دوم دوران استادی حضرت امام به عنوان یک کنشگر سیاسی و فضلا که ذیل آقای بروجردی حرکت می‌کند است. اینکه امام مایل به کنشگری سیاسی است و نسبتش با آیت الله بروجردی و فضای سیاسی شرح داده شده است. در این زمان پرونده‌های گوناگونی چون صنعت نفت، برخی جریانات مذهبی را داریم که در تصویرسازی از امام مؤثر است.
امام به عنوان قله آرمانخواهی و ظلم ستیزی در دوره‌ای که علیرغم اختلافات سیاسی با آقای بروجردی یک کلمه علیه ایشان صحبت نمی‌کند نکاتی دارد که فهم آن به عرصه جامعه کمک می‌کند نسبتش را با ولی بداند.
*کتاب‌های دیگر هم نوشته آقای باقری است؟
طلایی: خیر
*این موضوع باعث تفاوت روایت‌ها نمی‌شود؟
باقری: یکی از دوستان علوم اجتماعی خوانده و قطعاً با منی که طلبگی خوانده اند زاویه نگاه متفاوتی دارد اما اصول اولیه مشترک است و این خودش جذابیت کار را بالا می‌برد
طلایی: قلم‌ها متفاوت است اما سعی کردیم چهارچوب‌ها یکی باشد، جلسات طولانی مستمر هم داشتیم و آثار به دقت ارزیابی شد. سعی کردیم بستر تبادل افکار و ذهنیت مشترک را ایجاد کنیم.
*مخاطب کتاب هم مشخص شده است؟ می‌خواهم بدانم به نسبت تغییری که در کار صورت گرفته به همان میزان مخاطب هم تغییر یافته یا نه؟
طلایی: مخاطب اول ما قشر جوان سیاسی اجتماعی بود که پژوهشگر نیست و می‌خواهد فهمی از انقلاب و فضای سیاسی اجتماعی داشته باشد و بخواهد نسبت مسائل را بفهمد. قرار بود تحلیل هم ارائه ندهیم تا خواننده با شواهد رو به رو شود و در این پروسه فراوری کمتر صورت بگیرد، البته که گزینش نویسنده در چینش مطالب تأثیر دارد اما تحلیل خود را نیاورده است.
وقتی کتاب آقا روح الله (کتاب اول) را به دیگر پژوهشگران دادیم، این نقد را داشتند که چرا تحلیل نکردیم و پایان باز است و جمع بندی نشده، به خصوص در جاهایی که اختلافاتی با جریان فداییان اسلام یا بین علمای دیگر به وجود می‌آید و مسائل حساسیت برانگیز است. تصمیم این بود با سیر شواهد مخاطب خود به نتیجه برسد، ولی چون تحلیل وجود نداشت، متن جایی مستقر نمی‌شد، لذا در جلدهای بعدی تحلیل کوتاهی هم آوردیم.
*فرمودید نسبت مسائل با یکدیگر به صورت واضح آورده شده، آیا ملاحظاتی هم در این زمینه برای ورود نکردن به برخی موضوعات داشتید؟
طلایی: می‌خواستیم چند وجهی بودن موضوعات به درستی آورده شود و دغدغه‌ای بود کتاب بتواند درصدی از معضلات را در جامعه چند وجهی پاسخ بدهد. اینکه نسبت امام با جریان روشنفکری امثال جلال و شریعتی چگونه است یا فضای زمانه در عصری که به هر حال به نسبت قاجار دید مثبت‌تری نسبت به پهلوی هست به کدام سمت و سو می‌رود و در این میان اعتماد امام به مردم در چه وزنی شکل می‌گیرد.
*آقای باقری مسئله شخص شما در نوشتن کتاب چه بود؟
باقری: امام مسئله ما بود، اینکه این شخصیت تاریخی چه می‌گوید. برای اینکه مسئله را حل کنیم هم موانعی وجود داشت، مثلاً لازمه فهمیدن کنش امام در برهه‌ای خاص شناخت بستر آن بود.
نکته دیگر این بود که چه منابعی بخوانیم. در بین منابع مشاهده کردیم وجهه تمایزی که مد نظر ما است در هیچیک از این کتاب‌ها نیست، با اینکه روایت‌ها خوب بود ولی مطلوب نبود. اول اینکه وقایع نگاری نمی‌خواستیم، در حالی که تاریخ مجرای جریان پیدا کردن سنن الهی است و قوانین ثابت هستند. تقابل جریان حق و باطل، ائمه طاغوت و حق همواره وجود داشته است و کارپردازان حول این تقابل دیده می‌شوند. همزمان در موضوع تاریخ امام، جریان استبداد و استکبار و جریان‌های نفاق و نواندیش دینی به عنوان جبهه‌های دیگر در مقابل امام وجود داشت که باید روایت می‌شد. در دوره طلبگی امام فقط خود امام مورد روایت نبود، بلکه زمانه آقای حائری، زمانه آقای بروجردی و جایگاه امام در این زمانه‌ها نیز روایت شده. مهم بود تا ۶۰ سالگی ایشان چه اتفاقاتی افتاده. در کتاب‌های دیگر این موضوع خیلی مختصر پرداخته شده و ما مجبور شدیم از اسناد و روایت‌ها استفاده کرده و آن را کنار هم قرار دهیم تا شکل مفهومی تکمیل شود و به خروجی برسیم.
طلایی: در این دوره بهائیت به عنوان عنصر مشترک استبداد استکبار شکل می‌گیرد. در بازه ای کسروی گری مقابل جریان حق است و امام نوعی تقابل را پیشنهاد می‌دهد، بقیه برخورد دیگری را پیش می‌گیرند، یا در موضوع صنعت نفت تقابلی به وجود می‌آید، امام و آیت الله بروجردی، آقای کاشانی را نصیحت می‌کنند. جریان انقلابی گری در بازه‌های تاریخی تکرار می‌شود، همینطور که امروز هم آن را داریم، برخی فکر می‌کنند این فضا باید مشابه اقدامات فداییان اسلام باشد، در صورتی که امام آن زمان حیات علمی و سیاسی دارد و مدل کنشگری و انقلابی گری ایشان متفاوت است. زمانی که همه مبارزه با کسروی گری و بهائیت دارند ایشان به دنبال مسیر شکل گیری زعامت در قم می‌روند، چرا که حلقه مفقوده را در قم و شکل گیری قوی حوزه در اینجا می‌داند. از همین روست که پیگیر می‌شود آقای بروجردی را به قم بیاورد، مدام با ایشان نامه نگاری داشته و برای دیدن ایشان سفر می کرده است. اینها به مخاطب نشان می‌دهد چرا چنین اتفاقی از دل معارف دینی به وجود آمده و زاویه نگاه امام کجاست.
سعی کردیم همه فکت های لازم را برای شناخت بهتر مخاطب بیاوریم، دسته بندی موضوعات کردیم، هدف این بود همه این ها را ببینیم و بعد بگویم خب امام چه کرده است. به مخاطب بفهمانیم فداییان و کاشانی چه کرده اند و حالا ببین امام چه کرده است.
از موضوعات مهم دیگر بحث تحریف امام بود که رهبری بارها در بیانات خود به آن اشاره کرده است که اگر تحریفی در این موضوع صورت بگیرد برای مردم بد می‌شود، این است که مستند بودن کار برای من اولویت بود.
*به نظر می‌رسد مخاطب این کتاب علاوه بر پژوهشگران عموم مردم هم باشند. یعنی زبان، زبان ساده و گویایی است.
طلایی: ما مخاطبی می‌خواهیم که مسئله اش امام باشد. خاطرات شفاهی که دیده نشده و در صحیفه نیامده را از دل مجموعه‌های دیگر جمع کردیم که در این کار ببیند. مثلاً در جلد اول کتاب خاطره‌ای کار شده است که می‌گوید من مکرر به منزل شهید مدرس رفت و آمد داشتم. موضوعی که در صحیفه نیامده است بلکه در یکی از کتاب‌هایی که اول انقلاب اسلامی سپاه آن را منتشر کرده دیدیم. خب این داده مهمی است، از این کنش سیاسی و سبک و سیره بیرون می‌آید. در جنس کتاب‌های دیگر کمتر این را می‌بینیم که به حوصله از همه کتاب‌ها و اسناد استفاده شود، برای همین کار تجاری نبوده و سریع آماده نشد.
سه دوره مهم زندگی امام به گونه‌ای روایت شده است که قابل الگوگیری است، قاعدتاً دوره‌ای که ایشان انقلاب کرده و رهبری جامعه را به دست گرفته قابل الگوبرداری نیست. بنابراین کتاب به مقاطعی از زندگی امام پرداخته که سیره ایشان در خانه، در طلبگی، در تحصیل، در تربیت فرزندان آورده شده است. نظم دهی و بار عظیم پروژه امام هم اختصاص به این سه جلد دارد که ابعاد شخصیتی ایشان پررنگ‌تر است.
یادم هست کسی از دوستان تماس گرفته بود و می‌گفت من با همسرم دعوا کردم، گفتم تو که یک انسان معمولی هستی، امام هم با همسرش اختلاف داشته. یک حالت در دسترس بودن امام در این کتاب هست، موضوعی که بارها به آن اشاره شده و دغدغه بوده که امثال شهدا و بزرگان را برای مردم از دسترس خارج نکنید. امام را امام خودش معرفی کنید و طلبه‌ها بدانند تک تک آنان می‌توانند امام باشند.
*درباره ورود کتاب و پژوهش‌ها به حوزه فیلمسازی یا مستند سازی اقداماتی شده؟
طلایی: نزدیک ترین خروجی درسنامه ای بود که برای دوره‌های دانشجویی و طلبگی استفاده کردیم و البته خودمان را در مقامی نمی‌بینیم که به دنبال ساخت محصولات دیگر برویم.
*کدام بخش‌های کتاب برای خود شما جذاب‌تر بود؟
باقری: کتاب غرضش پشتیبانی از تبلیغ و پر کردن خلئی که در حوزه تبلیغ حس می‌کردیم بود اما در این بین به نکاتی از زندگی امام برخوردیم که برای خود ما هم جالب بود. مثلاً اینکه امام معتقد بود طلبه‌ای که روزهای تعطیل درس می‌خواند طلبه نمی‌شود و خودشان اهل رفتن به طبیعت بودند. یا در ایام اعتکاف وقتی همه طلبه‌ها در اعتکاف بودند ایشان جلوی در حجره نشسته بود و چایی می‌خورد که یکی از طلبه‌ها ایشان را دیده و گله کرده بود، که روزه نیستید؟ اعتکاف نرفته اید؟ امام گفته بودند خب نرفته ام اشکالی ندارد. یا خیلی اهل بازی با توپ بودند و در یکی از همین بازی‌ها بینی کسی را می‌شکنند.
طلایی: نکته‌هایی در زندگی امام هست که جذابیت دارد و البته از ابتدای زندگی تا قیام یک محوری را پیش گرفته که آن هم قیام لله بوده است. در این مسیر برخی رفتارها در قبل و بعد از نهضت تفاوت‌هایی داشته. خب امام مال و اموال زیادی از ارث داشته که همه را به آیت الله بروجردی می‌دهد و خودش زندگی بسیار ساده ای داشته تا جایی که دیگر خانمش نمی‌تواند تحمل کند و شرایط را تغییر می‌دهد. یا امام قبل از نهضت سختگیری زیادی به خانواده نداشت، اما بعد از نهضت سختگیری‌ها شروع می‌شود، حتی در این زمینه بحث‌هایی بین او و خانمش هم اتفاق می‌افتد. دوره‌ای که زندگی برای خانواده از نظر مالی سخت می‌شود.
باقری: پیوست این است که امام قبل از زعامت با امام بعد از زعامت تفاوت‌هایی دارد اما محور یکی است.
طلایی: امام از ابتدا یک نسخه واحد دارد و تا آخر هم آن را تکرار می‌کند، در صحیفه می‌گوید چه شد که جامعه ایرانی به فلاکت رسید، اگرچه قیام‌هایی هم صورت گرفته است و هیچ گاه جامعه تو سری خوری نبوده است، ولی دلیل این است که قیام لله نبوده. آیه قُلۡ إِنَّمَآ أَعِظُکُم بِوَٰحِدَةٍۖ أَن تَقُومُواْ لِلَّهِ مَثۡنَیٰ وَفُرَٰدَیٰ در حرکت ایشان آیه پر تکراری بوده است. آقای کاشانی را هم با همین زاویه نقد می‌کند که قیام جهت گیری دینی ندارد و او خود را چهره سیاسی هم عرض مصدق می‌کند که دعوایش بر سر نفت است. می‌گوید باید درباره دین و قیام لله صحبت کرد که ذیلش نفت هم وجود دارد و پیشرفت تمدنی از این مسیر انجام می‌شود. بروز این نگاه بعداً در دفاع مقدس و توفیقاتش می‌بینیم. حرف کلی این است که آب و خاک را باید ذیل توحید احیا کنیم.