روان‌شناسی بحران و ابعاد اجتماعی آن | ایران مدلبز

زندگی انسان همواره با شرایط پیش‌بینی‌ناپذیر همراه است. بحران‌ها در هر لحظه می‌توانند رخ دهند و آرامش فرد یا جامعه را به هم بریزند. بحران ممکن است یک اتفاق فردی باشد، مانند بیماری سخت یا از دست دادن عزیزان، و یا یک رویداد جمعی باشد، مانند جنگ، زلزله، سیل یا همه‌گیری‌های جهانی. در همه این موارد، انسان با وضعیتی روبه‌رو می‌شود که توانایی‌های معمولی برای مقابله با آن کافی نیست و ذهن و روان دچار فشار شدید می‌شود.

روان‌شناسی بحران شاخه‌ای از علم روان‌شناسی است که به بررسی این شرایط می‌پردازد. این حوزه تلاش می‌کند بفهمد انسان‌ها در زمان بحران چگونه فکر می‌کنند، چه احساساتی را تجربه می‌کنند و چگونه رفتار می‌کنند. همچنین روش‌هایی ارائه می‌دهد تا افراد و جوامع بتوانند پس از بحران دوباره به تعادل برسند.

عفت حیدری فرهنگ یار تاب آوری ایران تاکید میکند هیچ بحرانی تنها بر فرد اثر نمی‌گذارد. بحران‌ها همیشه در بستر اجتماعی رخ می‌دهند. خانواده، دوستان، فرهنگ، رسانه‌ها و حتی دولت‌ها نقشی اساسی در تجربه و مدیریت بحران دارند. بنابراین روان‌شناسی بحران نه تنها به جنبه فردی، بلکه به ابعاد اجتماعی نیز توجه دارد.

تعریف روان‌شناسی بحران
بحران به معنای یک نقطه عطف یا وضعیتی است که در آن فرد یا جامعه با تهدیدی شدید روبه‌رو می‌شود. این وضعیت به‌قدری فشارزا است که توانایی‌های معمولی برای حل مشکل کارساز نیستند. بحران‌ها معمولاً ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی هستند و باعث احساس درماندگی و آشفتگی می‌شوند.

روان‌شناسی بحران دانشی است که به واکنش‌های روانی انسان در چنین شرایطی می‌پردازد. هدف آن شناخت احساسات و افکار افراد، طراحی راه‌های فوری مداخله، و کمک به بازگشت تعادل روانی و اجتماعی است.

تفاوت بحران با استرس و تروما نیز مهم است. استرس ممکن است در زندگی روزمره وجود داشته باشد و حتی فرد بتواند آن را مدیریت کند، اما بحران بسیار شدیدتر است و اغلب نیاز به کمک بیرونی دارد. تروما نیز بیشتر بر پیامدهای بلندمدت آسیب تمرکز می‌کند، در حالی که روان‌شناسی بحران روی دوره حاد و بلافاصله پس از حادثه کار می‌کند.

بنیان‌های نظری روان‌شناسی بحران
برای فهم بهتر بحران، نظریه‌های گوناگونی مطرح شده‌اند. نظریه‌های روان‌کاوی بحران را به عنوان شکستن سدهای دفاعی روانی می‌بینند. فروید و پیروانش معتقد بودند که رویدادهای شدید می‌توانند تعادل روان را نابود کنند.

نظریه‌های شناختی–رفتاری نگاه دیگری دارند. آنها می‌گویند بحران‌ها باورها و طرح‌واره‌های ذهنی ما را می‌شکنند. وقتی باورهای قبلی جواب نمی‌دهد، فرد دچار اضطراب و درماندگی می‌شود. مداخله در این دیدگاه شامل آموزش مهارت‌های جدید برای حل مسئله است.

دیدگاه سیستمی بحران را نه تنها مشکل فرد بلکه مشکل خانواده و جامعه می‌داند. مثلاً وقتی یک نفر بیمار می‌شود، کل خانواده تحت تأثیر قرار می‌گیرد. بنابراین درمان باید جمعی و سیستمی باشد.

و در نهایت نظریه تاب‌آوری می‌گوید بحران همیشه به معنای نابودی نیست. بسیاری از افراد و جوامع پس از بحران قوی‌تر می‌شوند. این پدیده به نام «رشد پس از بحران» شناخته می‌شود.

واکنش‌های روانی به بحران
بحران‌ها مجموعه‌ای از واکنش‌ها را در پی دارند. برخی افراد دچار شوک می‌شوند و نمی‌توانند احساسات خود را نشان دهند. برخی دیگر اضطراب و ترس شدید را تجربه می‌کنند. غم، اندوه و حتی خشم نیز بسیار شایع است.

از نظر شناختی، افراد ممکن است افکار مزاحم داشته باشند، بارها صحنه بحران را در ذهن مرور کنند یا نتوانند تمرکز کنند. حتی درک آنها از خطر تغییر می‌کند.

از نظر رفتاری، ممکن است فرد منزوی شود، یا برعکس به شدت فعال و بی‌قرار شود. برخی به مصرف مواد روی می‌آورند، اما در مقابل بسیاری نیز رفتارهای ایثارگرانه و کمک به دیگران از خود نشان می‌دهند.

از نظر جسمانی، بدن واکنش شدیدی نشان می‌دهد. افزایش ضربان قلب، بی‌خوابی، دردهای جسمی و مشکلات گوارشی از پیامدهای معمول بحران است.

مداخلات روان‌شناختی در بحران
در روان‌شناسی بحران، مداخله سریع بسیار اهمیت دارد. اولین گام کمک‌های اولیه روان‌شناختی است. در این روش تلاش می‌شود فرد در امنیت قرار گیرد، به حرف‌های او گوش داده شود و نیازهای اولیه‌اش مانند غذا، آب و سرپناه تأمین گردد.

مشاوره بحران نیز از دیگر روش‌هاست. این مشاوره کوتاه‌مدت و متمرکز است و به فرد کمک می‌کند دوباره حس کنترل پیدا کند.

برخی مواقع از جلسات گروهی استفاده می‌شود تا افراد بتوانند تجربه‌های خود را با هم به اشتراک بگذارند. هرچند این روش باید با احتیاط انجام شود، زیرا ممکن است برخی افراد با یادآوری جزئیات بحران دوباره آسیب ببینند.

مداخلات جامعه‌محور هم اهمیت زیادی دارند. وقتی یک شهر یا روستا دچار بحران می‌شود، حمایت‌های جمعی، مراسم آیینی و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند به بازسازی روانی افراد کمک کنند.

ابعاد اجتماعی روان‌شناسی بحران
یکی از مهم‌ترین نکات این است که بحران‌ها تنها مسأله فردی نیستند، بلکه ابعاد اجتماعی عمیقی دارند. بحران‌ها در رسانه‌ها بازنمایی می‌شوند و همین بازنمایی می‌تواند شدت اضطراب یا آرامش عمومی را تعیین کند.

هویت اجتماعی نیز در زمان بحران پررنگ‌تر می‌شود. مردم احساس می‌کنند عضو یک گروه هستند. این می‌تواند باعث همبستگی و کمک متقابل شود، اما در عین حال ممکن است منجر به طرد یا سرزنش گروه‌های دیگر شود.

فرهنگ نیز نقش کلیدی دارد. در برخی فرهنگ‌ها بیان هیجانات آزاد است، اما در برخی دیگر سکوت و تحمل ارزش محسوب می‌شود. این تفاوت‌ها بر نحوه تجربه بحران اثر می‌گذارند.

از طرف دیگر، حمایت اجتماعی یکی از قوی‌ترین ابزارها برای عبور از بحران است. خانواده، دوستان، گروه‌های مذهبی و حتی شبکه‌های مجازی می‌توانند حس تعلق و امنیت ایجاد کنند.

اعتماد به نهادها نیز تعیین‌کننده است. اگر مردم احساس کنند دولت یا سازمان‌های امدادی درست عمل نمی‌کنند، ناامیدی و خشم افزایش می‌یابد.

نابرابری‌های اجتماعی نیز نباید فراموش شوند. در بحران‌ها معمولاً گروه‌های محروم بیشترین آسیب را می‌بینند، زیرا منابع و امکانات کمتری دارند.

تقویت تاب‌آوری اجتماعی
برای اینکه جوامع بتوانند بحران‌ها را بهتر مدیریت کنند، باید تاب‌آوری اجتماعی تقویت شود. آموزش عمومی درباره بلایای طبیعی، تمرین‌های آمادگی، و افزایش آگاهی نقش مهمی دارند.

سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد و شبکه‌های حمایتی باید تقویت شود. مردم وقتی به هم اعتماد کنند، راحت‌تر می‌توانند از بحران عبور کنند.

مداخلات باید با فرهنگ هر جامعه سازگار باشند. آیین‌های مذهبی یا سنتی در بسیاری مواقع ابزار مهمی برای آرامش و همبستگی هستند.

سیاست‌های عادلانه نیز لازم است. اگر نابرابری کاهش یابد، گروه‌های آسیب‌پذیر در بحران کمتر متضرر می‌شوند.

همچنین مشارکت فعال جامعه در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با بحران، حس قدرت و کنترل را تقویت می‌کند.

ملاحظات اخلاقی
در روان‌شناسی بحران باید اصول اخلاقی رعایت شود. نخستین اصل این است که مداخله نباید آسیب بیشتری وارد کند.عدالت نیز اهمیت دارد. همه افراد، حتی گروه‌های محروم، باید به خدمات روانی دسترسی داشته باشند.
در برخی مواقع بین محرمانگی اطلاعات فرد و امنیت جمعی تعارض ایجاد می‌شود. روان‌شناس باید میان این دو تعادل ایجاد کند.همچنین لازم است متخصصان با فروتنی فرهنگی عمل کنند و مدل‌های غربی را بدون توجه به فرهنگ محلی تحمیل نکنند.
روان‌شناسی بحران دانشی است که به ما کمک می‌کند واکنش‌های انسانی در برابر رویدادهای شدید را بهتر درک کنیم. این حوزه به نظریه‌های گوناگون متکی است و در عمل از کمک‌های اولیه روان‌شناختی تا بازسازی اجتماعی کاربرد دارد.

عفت حیدری فرهنگ یار تاب اور یایران در پایان تاکید کرده است اما بحران تنها تجربه‌ای فردی نیست. هر بحران در دل جامعه رخ می‌دهد و تحت تأثیر رسانه‌ها، فرهنگ، نهادها و نابرابری‌های اجتماعی شکل می‌گیرد. بنابراین برای مدیریت درست بحران باید هم به روان فردی و هم به ابعاد اجتماعی توجه شود.

در دنیای امروز که با همه‌گیری‌ها، تغییرات اقلیمی و بحران‌های سیاسی روبه‌روست، توجه به روان‌شناسی بحران بیش از هر زمان اهمیت دارد. این حوزه نه تنها مسیر بهبود فردی را فراهم می‌کند، بلکه راهی برای ساختن جوامعی مقاوم‌تر و همبسته‌تر به ما نشان می‌دهد.