تعریف فاجعه انسانی (Humanitarian Crisis) چیست ؟ | ایران مدلبز

فاجعه انسانی (Humanitarian Crisis) به یک رویداد یا مجموعه‌ای از رویدادها گفته می‌شود که تهدیدی جدی برای سلامت، ایمنی، امنیت یا رفاه یک جامعه یا گروه بزرگی از مردم به شمار می‌رود. این فجایع می‌توانند ناشی از بلایای طبیعی، درگیری‌های مسلحانه، بحران‌های اقتصادی یا سایر شرایط اضطراری باشند و معمولاً در یک منطقه وسیع جغرافیایی رخ می‌دهند.

فاجعه انسانی یا بحران انسانی به وضعیتی اطلاق میشود که طی آن گروه بزرگی از انسانها، خواه به علت بلایای طبیعی و خواه بواسطه عوامل انسانی، با تهدید جدی نسبت به سلامت، امنیت، معیشت و کرامت خود مواجه میشوند. 
این وضعیت به گونه ای است که نیاز به مداخله گسترده و فوری بشردوستانه را ایجاب میکند زیرا آسیبها و خسارات وارده فراتر از ظرفیت پاسخگویی جامعه یا منطقه آسیبدیده است.
به عبارتی، فاجعه انسانی زمانی شکل میگیرد که توان و منابع جامعه یا دولت برای پاسخگویی، جبران و مدیریت عواقب واقعه کافی نیست و کمکهای خارجی یا بین المللی ضروری میشود.
فاجعه انسانی، پدیده ای پیچیده و چندبعدی است که بر پایه چند رکن اساسی شکل میگیرد و تأثیرات عمیقی بر جامعه و انسانها برجای میگذارد.

نخستین رکن مهم این نوع فاجعه، وقوع رخدادی گسترده و غیرمنتظره است که میتواند منشأ طبیعی مانند زلزله، سیل یا خشکسالی داشته باشد یا به دلیل فعالیتهای انسانی نظیر جنگ، نسل کشی، و آوارگی جمعی ایجاد شود.
این رویدادها به دلیل شدت و ناگهانی بودنشان، باعث بروز بحرانهایی میشوند که به واکنشهای فوری و گسترده نیاز دارند.
به دلیل وسعت و ابعاد پیچیده این فجایع، شرایط اضطراری بهوجود میآید که مدیریت و مقابله با آن بدون همکاری دسته جمعی و سازماندهیهای پیشرفته امکانپذیر نیست.

دومین رکن اساسی در فاجعه انسانی، خسارات شدید انسانی و مادی است که پایدار و گسترده است.
این خسارات شامل از دست رفتن جان افراد، جراحتهای متعدد، ناپدید شدن و آواره شدن جمعیتهای وسیع و تخریب زیرساختهای حیاتی میشود. علاوه بر این، فاجعه موجب از هم پاشیدن معیشتهای فردی و خانوادگی، از دست رفتن منابع اقتصادی و ناتوانی در تأمین نیازهای اساسی انسانها میگردد.
تأثیرات مادی و انسانی این رویدادها طوری است که بازسازی و بهبود اوضاع حتی در بلندمدت نیز چالش برانگیز و نیازمند منابع فراوان انسانی، مالی و لجستیکی خواهد بود.

در کنار آسیبهای فیزیکی، بسیاری از افراد دچار مشکلات روانی و روحی ناشی از استرس، اضطراب و فقدان عزیزان میشوند که خود بخش مهمی از خسارات فاجعه انسانی است.

سومین رکن، تهدید اساسی علیه کرامت و حقوق بنیادین انسانها است که یکی از ویژگیهای بارز این نوع فجایع به شمار میآید.
بحرانهای انسانی معمولاً با نقض گسترده حقوق بشر همراه است، به طوری که افراد از حداقل حقوق خود مانند حق حیات، سلامت، مسکن و تغذیه محروم میشوند.
بروز گرسنگی، شیوع بیماریهای واگیر، بیخانمانی های گسترده و فقر شدید، حمله ای مستقیم به حیثیت انسانی و کرامت افراد است.
همچنین، این بحرانها فراتر از توانایی های محلی یا ملی برای پاسخگویی موثر هستند و به همین دلیل، نیازمند مداخله و کمکهای بین المللی میباشند تا عملیات امدادرسانی، مدیریت بحران و بازسازی به خوبی انجام شود.
از سوی دیگر، آثار اجتماعی و روانی فاجعه، باعث ایجاد اختلال در نظم و ساختارهای اجتماعی، افزایش آسیب پذیری گروههای خاص مانند کودکان، زنان و سالمندان و حتی هویت زدایی اجتماعی میشود که بازسازی آن بسیار زمانبر و دشوار است. این پیچیدگی ها نشان میدهد که مقابله با فاجعه انسانی نیازمند همکاری گسترده جهانی و درک عمیق از ابعاد مختلف آن است.

ارکان فاجعه انسانی

فاجعه انسانی مبتنی بر چند رکن اساسی است که عبارتند از:
۱٫ وقوع رخدادی گسترده و غیرمنتظره: واقعه میتواند طبیعی (مانند زلزله، سیل، خشکسالی) یا انسانی (مانند جنگ، نسلکشی، آوارگی جمعی) باشد.
۲٫ خسارات شدید انسانی و مادی: تلفات جانی، جراحتها، ناپدیدشدگان، ویرانی زیرساختها و از دست رفتن معیشتها از مشخصات اصلی هستند.
۳٫ تهدید اساسی علیه کرامت و حقوق بشر: بحرانهای انسانی معمولاً با نقض حقوق بنیادین افراد، تهدید حیثیت انسانی، گرسنگی، بیماری و بی خانمانی وسیع همراه است.
۴٫ فراتر بودن از ظرفیت پاسخگویی محلی یا ملی: نیاز به ورود ساختارها یا نیروهای کمکی بینالمللی به منظور مدیریت، امدادرسانی و بازسازی احساس میشود.
۵٫ تأثیر گسترده اجتماعی و روانی: وابسته به عمق، شدت و طول مدت فاجعه، اختلال در روند معمول زندگی، فروپاشی ساختارهای اجتماعی، افزایش آسیب پذیری گروههای خاص و هویت زدایی اجتماعی رخ میدهد.

ابعاد فاجعه انسانی
ابعاد یک فاجعه انسانی بسیار متنوع و فراتر از صرف خسارات جانی است. برخی ابعاد اصلی عبارتند از:
– بُعد جمعیتی (Demographic):تلفات بالا، کوچ اجباری، آوارگی و جابجایی گسترده مردم.
– بُعد بهداشتی و زیستی: شیوع بیماریهای واگیردار، سوءتغذیه، نبود آب سالم و خدمات پزشکی نقش کلیدی دارد.
– بُعد اقتصادی: نابودی زیرساختهای اقتصادی، از دسترفتن منابع معیشتی، رکود اقتصادی، فقر شدید.
– بُعد اجتماعی و فرهنگی: فروپاشی خانوادهها و شبکه های حمایتی، افزایش جرایم و آسیبهای اجتماعی، بی ثباتی اجتماعی.
– بُعد روانی: افزایش اضطراب، افسردگی، اختلالات روانی، احساس ناامنی و از دست دادن حس تعلق و هویت.
– بُعد حقوقی و سیاسی: نقض حقوق بشر، ایجاد دولتهای موازی، فروپاشی نظم عمومی و عدم پاسخگویی ساختارها.

در بسیاری از بحرانهای انسانی، این ابعاد به صورت درهم تنیده عمل کرده، هر فاجعه میتواند اثرات کوتاه مدت، میان مدت و در مواردی غیرقابل جبران بر جای بگذارد.

زهرا نیازاده نویسنده کتاب مسیر تاب آوری در پایان آورده است فاجعه انسانی معضلی چندبُعدی و پویاست که بر کل سامانه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه آسیبدیده تأثیر میگذارد.
پاسخ موثر به فاجعه انسانی، نیازمند نگاه سیستمی، جامع نگر و بین بخشی است تا علاوه بر تاب آوری و  امدادرسانی فوری، به بازسازی اجتماعی، بازیابی کرامت و صیانت از حقوق انسانی کمک کند. پیشگیری، آمادگی، آموزش، و تقویت ظرفیتهای تاب آوری جامعه، عنصر کلیدی برای کاهش خطر و پیامدهای بالقوه هرگونه فاجعه انسانی است.