دسترسی به خدمات سلامت روان در بحران‌ها، اولویتی همگانی است | ایران مدلبز

سلامت روان، رکن بنیادین سلامت عمومی هر جامعه است؛ عنصری که بدون آن، هیچ پیشرفت مادی یا اجتماعی پایداری معنا نمی‌یابد. در جهانی که فشارهای روانی، بحران‌های اجتماعی و حوادث غیرمنتظره بیش از هر زمان دیگر بر زندگی انسان سایه افکنده‌اند، توجه به سلامت روان، ضرورتی حیاتی و نه انتخابی اختیاری است. افزایش سواد سلامت روان در جامعه، یعنی توانایی درک، پیشگیری و مدیریت احساسات، هیجانات و رفتارها؛ و این امر جز با فرهنگ‌سازی صحیح، آموزش مستمر و مشارکت همگانی ممکن نیست. در این میان، رسانه‌ها نقشی بی‌بدیل در شکل‌دهی نگرش عمومی دارند؛ رسانه آگاه می‌تواند ذهن‌ها را به سمت گفت‌وگوی سالم، مراجعه به متخصص، و شکستن تابوهای روانی سوق دهد، در حالی که اطلاع‌رسانی غیرعلمی یا بازنمایی نادرست اختلالات روانی، می‌تواند به انگ‌زایی، ترس از درمان و افزایش آسیب‌های روانی در جامعه بینجامد. همچنین، مدارس و نظام آموزشی نقطه آغاز ارتقای سواد سلامت روان هستند. آموزش مهارت‌های زندگی، تاب‌آوری، همدلی و کنترل هیجان از سال‌های ابتدایی تحصیل، نسلی مسئول، آگاه و مقاوم در برابر بحران‌ها می‌سازد. تربیت دانش‌آموزانی که بتوانند احساسات خود را بشناسند، درباره آن سخن بگویند و در زمان نیاز از کمک تخصصی بهره بگیرند، سرمایه‌ای پایدار برای آینده کشور خواهد بود. در چنین شرایطی، فرهنگ‌سازی درباره سلامت روان باید به یک گفتمان عمومی تبدیل شود؛ گفتمانی که خانواده، رسانه، مدرسه، دانشگاه و نظام سلامت، همگی در آن نقش دارند. به همین بهانه و در هفته سلامت روان، با دکتر محمدرضا شالبافان، مدیرکل سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت گفت‌وگویی انجام داده‌ایم تا از اهمیت این موضوع، برنامه‌های این هفته و ضرورت افزایش آگاهی و آمادگی جامعه در مواجهه با بحران‌ها بیشتر بدانیم.

دکتر محمدرضا شالبافان، مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، با اشاره به برنامه‌های این هفته و شعار جهانی امسال، بر اهمیت توسعه خدمات سلامت روان در بحران‌ها و افزایش سواد سلامت روان در جامعه تأکید کرد.

وی گفت: شعار امسال “دسترسی به خدمات سلامت روان در بحران‌ها و شرایط اضطراری، یک اولویت همگانی” انتخاب شده که انتخابی بسیار دقیق و به‌موقع است. در طول هفت روز این هفته نیز برای هر روز یک موضوع ویژه در نظر گرفته شده است. در همین راستا، با همکاری انجمن‌های علمی، دانشگاه‌های علوم پزشکی، مراکز و گروه‌های سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد، محتوای آموزشی ارزشمند و کاربردی تهیه شده که روزانه بارگذاری می‌شود و برای دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور ارسال شده است.

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت با بیان اینکه انتظار می‌رود دانشگاه‌های علوم پزشکی از این فرصت برای اطلاع‌رسانی و آموزش استفاده کنند، خاطرنشان کرد: این هفته بهترین زمان برای ارتقای آگاهی عمومی، آموزش روان‌شناسان، اجرای برنامه‌های ویژه و جلب مشارکت مردم است. نامه‌نگاری‌ها و هماهنگی‌های لازم نیز انجام شده تا دانشگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط بتوانند از این ظرفیت استفاده کنند. خوشبختانه بسیاری از دانشگاه‌ها اقدامات ارزشمند و موثری در این خصوص آغاز کرده‌اند.

دکتر شالبافان در پاسخ به چرایی انتخاب این شعار گفت: این شعار از سوی فدراسیون جهانی سلامت روان پیشنهاد شد. با نگاهی به شرایط کنونی جهان، منطقه و کشور خودمان، مشخص است که یکی از مهم‌ترین نیازهای امروز سلامت روان، توجه به خدمات روانی در بحران‌ها و بلایاست. متأسفانه در منطقه ما، بحران‌ها و شرایط اضطراری به‌صورت دوره‌ای رخ می‌دهند و آثار گسترده‌ای بر سلامت روان جامعه بر جای می‌گذارند.

وی افزود: نمونه بارز این شرایط، بحران‌های اخیر از جمله جنگ تحمیلی بود که در ماه‌های گذشته بر زندگی مردم تأثیر گذاشت. در آن دوران نیز اقدامات ارزشمندی از سوی دستگاه‌های مختلف برای حفظ سلامت روان مردم انجام شد که تا حد زیادی از بروز آسیب‌های روانی گسترده جلوگیری کرد.

تقویت تاب‌آوری و همکاری‌های بین‌بخشی

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در ادامه با اشاره به ضرورت تقویت تاب‌آوری در جامعه گفت: پاسخ به این نیاز مهم در قالب برنامه‌های روزانه هفته سلامت روان دیده شده است. برای نمونه، روز نخست با عنوان “آمادگی پیش از بحران” نام‌گذاری شده تا بر اهمیت پیش‌بینی و آماده‌سازی قبل از وقوع بحران تأکید شود. ما باید از قبل آموزش‌ها، زیرساخت‌ها و اطلاع‌رسانی عمومی را تقویت کنیم تا افراد بتوانند در زمان بحران با 

آرامش و مقاومت بیشتری رفتار کنند و احتمال آسیب‌های روانی کاهش یابد.

وی تصریح کرد: از دیگر محورهای مهم، همکاری بین‌بخشی است. در زمان بحران اگر مدیریت یکپارچه و هماهنگ صورت نگیرد، فعالیت‌های موازی می‌تواند منجر به هدررفت منابع و حتی آسیب شود. در مقابل، همکاری و هم‌افزایی دستگاه‌ها تأثیرات بسیار مثبتی دارد. در بحران‌های اخیر تلاش کردیم با محوریت معاونت بهداشت و با همکاری سازمان بهزیستی، جمعیت هلال‌احمر، وزارت کشور، سازمان مدیریت بحران و شورای عالی سلامت و امنیت غذایی، هماهنگی‌ها را تقویت کنیم. این تجربه بسیار ارزشمند بود و نشان داد که همکاری بین‌بخشی، شرط موفقیت در مدیریت سلامت روانی جامعه در شرایط بحرانی است.

ضرورت توسعه زیرساخت‌های انسانی و تخصصی

وی در ادامه سخنان خود به کمبود منابع انسانی و ضرورت توسعه زیرساخت‌ها اشاره کرد و گفت: در شرایط بحرانی، نخستین نیاز ما وجود زیرساخت‌های انسانی و تخصصی کافی است. هم‌اکنون حدود ۳۲ هزار و ۳۰۰ روان‌شناس در نظام بهداشتی و درمانی کشور فعال‌اند. با این حال، بر اساس هدف‌گذاری وزارت بهداشت، باید به ازای هر ۲۰ هزار نفر یک روان‌شناس وجود داشته باشد. بر این اساس تعداد روان‌شناسان باید به 4 هزار و ۵۰۰ نفر افزایش پیدا کند تا بتوانیم خدمات را به شکل عادلانه و کامل ارائه دهیم.

وی افزود: ارائه خدمات روانی در مراکز جامعه‌محور نیازمند توسعه و استقرار الگوهای پیشرفته است. ما در این راستا با الگوگیری از مدل‌های مبتنی بر شواهد، 102 مرکز سلامت روانی اجتماعی سراج را طراحی و افتتاح کرده‌ایم که در حال حاضر در ۲۸ استان کشور فعال است. این الگو به ما کمک می‌کند تا خدمات سلامت روان را در بحران‌ها هدفمندتر و کارآمدتر ارائه کنیم. افزایش این مراکز به 300 مرکز در کشور، در دستور کار قرار دارد.

خانواده؛ پناهگاه امن در بحران‌ها

دکتر شالبافان گفت: عنوان روز آخر هفته سلامت با عنوان “پناهگاه امن خانواده در بحران” نام‌گذاری شده است. این موضوع بسیار کلیدی است، زیرا خانواده نخستین و امن‌ترین مأمن انسان در زمان بحران است. باید به مردم بیاموزیم که چگونه می‌توانند سرمایه‌های روانی و اجتماعی خود را حفظ و تقویت کنند تا در مواقع بحرانی، هم از خودشان محافظت کنند و هم به دیگران یاری برسانند.

وی تأکید کرد: در بحران‌های اخیر شاهد بودیم که سرمایه اجتماعی مردم ایران تا چه اندازه در کاهش آسیب‌ها مؤثر بود. همدلی، نوع‌دوستی و کمک‌های مردمی در روزهای دشوار، نشان‌دهنده ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی عمیق در جامعه ایرانی است که باید از آن در شرایط عادی نیز بهره گرفت و آن را تقویت کرد.

سواد سلامت روان؛ زیربنای جامعه تاب‌آور

مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در ادامه درباره اهمیت سواد سلامت روان توضیح داد: بارها تأکید کرده‌ام که افزایش سواد سلامت روان یکی از اولویت‌های اصلی ماست. همه افراد جامعه می‌توانند در این مسیر نقش‌آفرینی کنند. امروز با گسترش فضای مجازی، هر کسی می‌تواند با مراجعه به منابع علمی معتبر، اطلاعات صحیح و کوتاهی درباره سلامت روان بیاموزد و آن را با خانواده و دوستانش به اشتراک بگذارد. این نوع آگاهی‌رسانی عمومی می‌تواند اثرات عمیقی در جامعه داشته باشد.

وی افزود: رسانه‌ها نقش بسیار مهمی در این میان دارند. صداوسیما، رسانه‌های تصویری و حتی شبکه‌های نمایش خانگی می‌توانند در شکل‌گیری نگرش مردم نسبت به سلامت روان نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشند. متأسفانه گاهی شاهدیم که برخی رسانه‌ها به‌طور ناخواسته پیام‌های نادرست منتقل می‌کنند؛ برای مثال، نمایش غیرواقعی مراجعه به روان‌پزشک یا روان‌شناس، یا عادی‌سازی مصرف الکل و دخانیات می‌تواند نگرش جامعه را نسبت به سلامت روان مخدوش کند. در مقابل، رسانه‌هایی که با دقت و از منابع علمی بهره می‌گیرند، می‌توانند در ارتقای سواد سلامت روان مردم تأثیرگذار باشند.

وی تأکید کرد: دو نوع نقش رسانه قابل‌توجه است؛ یکی نقش مستقیم در ارائه اطلاعات علمی و معتبر درباره سلامت روان، و دیگری نقش غیرمستقیم از طریق تصویرسازی‌های صحیح در فیلم‌ها، سریال‌ها و برنامه‌ها. هر دو این نقش‌ها می‌توانند به شکل جدی در افزایش سواد سلامت روان جامعه مؤثر باشند.

دعوت از رسانه‌ها برای مشارکت گسترده

دکتر شالبافان در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: هفته سلامت روان فرصت مغتنمی است تا همه فعالان این حوزه، اعم از مدیران گروه‌های سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد کشور، اعضای هیات علمی، انجمن‌های علمی مانند انجمن روان‌پزشکی و روان‌شناسی و سایر تشکل‌های مرتبط، با رسانه‌ها تعامل بیشتری داشته باشند. همه ما آمادگی داریم تا پاسخگوی رسانه‌ها باشیم و به گسترش اطلاع‌رسانی علمی کمک کنیم.

وی گفت: دعوت من از اهالی رسانه این است که از این آمادگی استفاده کنند و با بهره‌گیری از ظرفیت این هفته، به افزایش آگاهی عمومی و ارتقای سواد سلامت 

روان در جامعه یاری رسانند. ما نیز در وزارت بهداشت تلاش می‌کنیم تعامل خود را با رسانه‌ها گسترش دهیم تا همگام با آنان، در مسیر افزایش سواد سلامت روان و ارتقای اعتبار خدمات روانی اجتماعی در کشور گام برداریم. سلامت روان، بنیان جامعه‌ای سالم، پویا و مقاوم است و همه ما در قبال آن مسئولیم.