مروری بر رفت‌وآمدها و گفت‌و‌شنودهای اداری و قضایی و رسانه ای هفته‌ های اخیر در حوزه‌ی دارورسانی آنلاین (که ظاهراً نام مستعارِ “فروش آنلاین دارو و مکمل” است) و تلاش برای حذفِ اپراتور ملی پیش از تولد، همراه با عزمی راسخ برای تضعیف نهاد تنظیم‌گر که در متن برخی نامه های مراجع نظارتی یا دستگاه های اجرایی و مصاحبه های پی در پی به چشم می خورد، بی‌تعارف و خیلی صاف و روشن، آگاهانه یا ناآگاهانه، زمینه‌ساز شکل‌گیری الیگارشی پلتفرمی در آینده پیش روی حوزه دارو خواهد شد. در این سناریو، پلتفرم‌های بزرگ غیرتخصصی نه‌تنها جایگزین اپراتور ملی می‌شوند، بلکه با تصاحب خاموشِ نقش نظارتی به “تنظیم‌گران خودخوانده” بازار دارو بدل می‌گردند. این روند در افق آینده‌نگارانه، سه تهدید بنیادین ایجاد می‌کند:  

 

 الف) تولد الیگارشی پلتفرمی 

 

– سلطه بر زیرساخت و داده‌های حیاتی: معدود پلتفرم‌های خصوصی با تسلط بر زیرساخت‌های فنی، جریان توزیع دارو و داده‌های حساس مصرف‌کنندگان، انحصار اطلاعاتی-توزیعی را تصاحب می‌کنند.  

 

– تعیین استانداردهای خودساخته: در غیاب رگولاتورِ قوی یا “تنظیم‌گر بی‌یال و دم و اشکم” که ظاهرا آرزوی برخی است، پلتفرم‌ها قواعد بازار (از قیمت‌گذاری نهایی تا کیفیت و اصالت دارو و شروط همکاری با داروخانه‌ها) را یک‌جانبه دیکته می‌کنند.  

 

– اختناق رقابت: پلتفرم‌های مسلط با بهره‌گیری از اقتصاد مقیاس و اثر شبکه ای، رقبای کوچک‌تر احتمالی را حذف کرده و بازار را در انحصار معدود شرکت‌ها قرار می‌دهند. 

 

تجربه جهانی هم نشان می‌دهد الیگارشی پلتفرمی حتی در بازارهای تنظیم‌شده، به افزایش قیمت‌ها، کاهش کیفیت و وابستگی ذینفعان به قواعد انحصاری انجامیده است.

 

 ب) تهدید سلامت عمومی و عدالت دسترسی  

– اولویت سود بر سلامت: آن چنان که پیداست ذینفع بودن پلتفرم‌ها در قبال سهامداران، معیارهای سودآوری را بر اصالت دارو، تجویز و مصرف منطقی، حمایت از تولید داخلی و پوشش مناطق محروم ترجیح می‌دهد.  

 

– شکاف جغرافیایی: خدمات‌رسانی به مناطق کم‌بازده (روستاها/حاشیه‌ی شهرها) به‌دلیل فقدان “توجیه اقتصادی” کاهش می‌یابد. 

 

– کاهش شفافیت و اختیار حکمرانی: کنترل داده‌های دارویی توسط بخش خصوصی، پایش ایمنی داروها، برنامه‌ریزی برای مصرف منطقی و سیاست‌گذاری تولید ملی را تضعیف می‌کند.  

 

 ج) حذف نهادهای ناظر بی‌طرف

  

– خلاء تنظیم‌گری: تضعیف رگولاتور دولتی، پلتفرم‌ها را همزمان به “بازیکن” و “داور” تبدیل می‌کند؛ تناقضی آشکار با اصول حکمرانی خوب.  

 

– نقش حیاتی اپراتور ملی: یک اپراتور عمومی (سازمان غذا و دارو یا نهاد مستقل غیردولتی) می‌تواند با ایفای نقش تسهیل‌گر رقابت عادلانه، تضمین‌کننده‌ی دسترسی همگانی و مجری سیاست‌های کلان سلامت و دارو، از تمرکز قدرت جلوگیری کند. واگذاری نامحسوس وظایف این نهاد به پلتفرم‌ها، آخرین سنگر نظارتی را فرو می‌ریزد.  

 

 

حکمرانی هوشمند به‌جای بازار رها و خودگردان 

 

دارورسانی آنلاین به‌مثابه یک خدمت عمومی ضروری امروزین بلکه حیاتی، بدین شیوه که برخی ترسیم کرده اند قابل واگذاری به سازوکارهای انحصاری پلتفرم‌های خصوصی نیست. تجارب جهانی هم نشان می دهد بازارهای فاقد “نهادهای نظارتی قوی” و “اپراتورهای ملی بی‌طرف”، به‌سرعت به سمت الیگارشی میل می‌کنند. راه حل، نه در حذف بخش خصوصی، نه در توقف دارورسانی آنلاین، نه در منع همکاری داروخانه ها با سکوها و پلت‌فورم ها، بلکه در ترسیم مرزهای شفاف فعالیت آن تحت نظارت و پایش دوگانه است:  

۱. رگولاتور مستقل و مقتدر با اختیار نظارت بر قیمت‌گذاری، کیفیت دارو و عدالت توزیع.  

۲. اپراتور ملیِ توانمند به‌عنوان نگهبان دسترسی همگانی، تسهیل‌گر رقابت و حافظ داده‌های استراتژیک سلامت.  

تنها با این مدلِ توازن‌بخش است که می‌توان هم از کارایی فناوری بهره برد و هم امنیت دارویی، سلامت عمومی و عدالت دسترسی را تضمین کرد و هم میان نوآوری و فناوری، رقابت و سلامت، تعادل ایجاد کرد.

 

کیانوش جهانپور