چگونه مقدار مصرف کلات آهن را دقیق تعیین کنیم؟ | راهنمای علمی و کاربردی

کشاورزان معمولاً بدون آزمایش دقیق، به‌صورت تجربی مقدار مصرف کلات آهن را تعیین می‌کنند و بسیاری از آن‌ها از یک دوز ثابت برای همه خاک‌ها استفاده می‌کنند. این روش نه‌تنها بازده اقتصادی ندارد، بلکه ممکن است باعث افزایش شوری، مسمومیت ریزمغذی‌ها یا اتلاف کود شود. در ادامه خواهیم گفت که چگونه مقدار مصرف کلات آهن را براساس آزمایش خاک و برگ، نوع کلات (مانند EDDHA، DTPA یا کلات‌های طبیعی بر پایه هیومیک اسید)، روش مصرف و خصوصیات خاک تعیین کنید. همچنین اشتباهات رایج مصرف این کود را بررسی می‌کنیم. همراه ما باشید.

چرا روش سنتی و مقدار مصرف تجربی کلات آهن دیگر پاسخگو نیست؟

به چند دلیل، تعیین مقدار مصرف کلات آهن بر پایه روش‌های سنتی جوابگو نیست:

• تغییر ویژگی‌های خاک و آب: خاک‌ها از نظر مقدار آهک، شوری، ماده آلی و بافت بسیار متنوع‌اند. در خاک‌های آهکی یا دارای pH بالاتر از ۷.۵، آهن به‌سرعت به شکل نامحلول اکسید می‌شود، درحالی‌که در خاک‌های اسیدی یا دارای ماده آلی بالا، دسترس‌پذیری آهن بیشتر است. بنابراین استفاده از یک دوز ثابت در همه خاک‌ها منطقی نیست.
• تأثیر روش مصرف: میزان نیاز آهن بسته به اینکه از محلول‌پاشی، کودآبیاری (فرتی‌گیشن) یا چالکود استفاده شود متفاوت است. بدون توجه به روش مصرف، احتمال مصرف بیش‌ازحد یا کمتر از حد وجود دارد.
• اثر سایر عناصر: فسفر زیاد، مس، منگنز و روی می‌تواند جذب آهن را کاهش دهد. بنابراین برای اصلاح کمبود آهن باید وضعیت سایر عناصر نیز در نظر گرفته شود.

این موارد نشان می‌دهد که تعیین مقدار مصرف کلات آهن براساس حدس و تجربه کافی نیست و لازم است با تحلیل داده‌های آزمایش خاک و برگ انجام شود.

تفسیر آزمایش خاک و برگ برای تشخیص دقیق کمبود آهن

آزمایش‌های خاک معمولاً مقدار آهن قابل‌استخراج با DTPA را گزارش می‌کنند. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که خاک‌هایی با کمتر از ۳٫۵ میلی‌گرم بر کیلوگرم آهن قابل‌استخراج به‌عنوان خاک‌های کم‌آهن در نظر گرفته می‌شوند و حد بحرانی برای خاک‌های آهکی حدود ۶٫۷ میلی‌گرم در کیلوگرم و برای خاک‌های غیرآهکی حدود ۳٫۷ میلی‌گرم در کیلوگرم است.

این حدود از مطالعات جدید حاصل شده و نسبت به اعداد قدیمی دقیق‌تر هستند. همچنین به یاد داشته باشید که pH خاک، مقدار آهک (CaCO₃)، شوری و بافت خاک بر دسترس‌پذیری آهن تأثیر دارد؛ خاک‌های با ۱۵ تا ۴۰ درصد آهک و pH ۷٫۵ تا ۹ بیشترین احتمال کمبود آهن را دارند.

به‌دلیل پیچیدگی‌هایی که بر دسترس‌پذیری آهن مؤثرند، هیچ روش واحدی برای آزمون خاک که نیاز به آهن را با دقت بالا پیش‌بینی کند وجود ندارد؛ اما اندازه‌گیری آهن قابل‌استخراج و سایر پارامترها مانند pH، شوری و ماده آلی اطلاعات مفیدی درباره مقدار مصرف کلات آهن ارائه می‌دهد. طبق گفته pmc.ncbi.nlm.nih.gov، خاک‌های دارای ماده آلی بالا و هیومیک اسید می‌توانند آهن را بهتر نگه دارند و نیاز به مقدار مصرف کلات آهن کمتری دارند.

اما درمورد آزمون برگ، تحلیل برگ وضعیت واقعی جذب آهن را بهتر نشان می‌دهد. براساس تحقیقات، غلظت آهن در برگ‌ها معمولاً بین ۵۰ تا ۲۵۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم ماده خشک است و مقادیر کمتر از ۵۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم نشانگر کمبود است. برای نمونه‌برداری، برگ‌های جوان از ناحیه میانی شاخه در اواخر فصل رشد جمع‌آوری شده و قبل‌از تحلیل باید با محلول رقیق اسیدکلریدریک (۰٫۱٪) و آب مقطر شسته شوند تا گردوغبار و بقایای کود از روی برگ حذف شود. این کار از تداخل آهن موجود روی سطح برگ با آهن داخل برگ جلوگیری می‌کند.

نقش pH، شوری و بافت خاک در تعیین مقدار مصرف کلات آهن چیست؟

آهن در pH بالا (قلیایی) به‌صورت Fe³⁺ بوده و بسیار نامحلول است؛ به‌طوری‌که با افزایش pH از ۴ به ۸، غلظت یون Fe³⁺ محلول از ۱۰⁻⁸ به ۱۰⁻²⁰ مولار کاهش می‌یابد. بنابراین خاک‌های آهکی با شوری بالا و دمای پایین اغلب با کمبود آهن مواجه می‌شوند. وجود بی‌کربنات در آبیاری نیز با ایجاد یون HCO₃⁻ جذب آهن را مختل می‌کند. در مقابل، خاک‌های اسیدی یا دارای ماده آلی و هیومیک اسید بالا، آهن را به‌صورت کمپلکس‌های Fe–HS نگه می‌دارند و می‌توانند بخشی از نیاز گیاه را تأمین کنند.

محاسبه مقدار دقیق مصرف کلات آهن

برای تعیین مقدار مصرف کلات آهن باید از سه مرحله استفاده کرد:

1. برآورد نیاز براساس آزمون‌ها: ابتدا شدت کمبود با بررسی مقادیر آهن قابل‌استخراج در خاک و غلظت آهن در برگ تعیین می‌شود.
2. انتخاب نوع کلات: براساس pH خاک، کلات مناسب انتخاب می‌شود. اگر pH  زیر ۶٫۵ باشد می‌توان از کلات EDTA استفاده کرد که مقرون‌به‌صرفه است؛ در pH بین ۶٫۵ تا ۷٫۵ DTPA موثرتر است و در pH بالاتر از ۷٫۵ باید از EDDHA یا ترکیبات حاوی هیومیک اسید استفاده شود. کلات‌های طبیعی بر پایه هیومیک اسید تا pH حدود 11 پایدارند و علاوه‌بر تأمین آهن، فعالیت‌های فیزیولوژیکی گیاه را تحریک کرده و جذب آهن را افزایش می‌دهند.
3. تعیین مقدار مصرف براساس روش کاربرد: جدول زیر مقادیر توصیه شده و نحوه مصرف کود کلات آهن برای انواع روش‌ها را خلاصه می‌کند. اعداد براساس منابع علمی و برچسب محصولات تنظیم شده و برای آهن کلات ۱۳٪ (EDTA یا EDDHA) در نظر گرفته شده‌اند. اگر از کلات با درصد آهن متفاوت استفاده شود، دوز به تناسب تغییر می‌کند. برای خاک‌های سبک و با pH بالا از حد بالای دامنه و برای خاک‌های سنگین و اسیدی از حد پایین دامنه استفاده کنید.

پایش هوشمندانه گیاه پس‌از مصرف کلات آهن

مصرف کلات آهن پایان کار نیست. لازم است پس‌از مصرف چندین مرحله پایش انجام شود تا از اثربخشی کود مطمئن شویم:

• بررسی شاخص‌های ظاهری: زردی بین رگبرگی جوان‌ترین برگ‌ها نشانه کمبود آهن است. پس‌از مصرف، طی ۱ تا ۳ هفته برگ‌های تازه باید سبزتر و بزرگ‌تر شوند و رشد شاخه‌ها بهتر شود. اگر زردی در برگ‌های جدید ادامه یابد یا به برگ‌های پیر گسترش یابد، احتمالاً دوز مقدار مصرف کلات آهن ناکافی بوده یا خاک بیش‌ازحد قلیایی است.
• تکرار آزمایش برگ: چهار تا شش هفته پس‌از مصرف، نمونه‌گیری برگ و اندازه‌گیری مجدد آهن توصیه می‌شود. هدف رسیدن به محدوده ۵۰–۱۵۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم در برگ است. افزایش بیش‌ازحد به بیش از ۵۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم ممکن است خطر مسمومیت ایجاد کند.
• بررسی سایر عوامل: اگر به‌رغم مصرف کافی، کمبود ادامه داشت، پایداری کلات در خاک، شوری آب آبیاری، وجود بی‌کربنات یا فسفر زیاد و دمای پایین را بررسی کنید. همچنین اندازه‌گیری منگنز و روی در برگ مفید است؛ چون کمبود این عناصر می‌تواند باعث بروز علائم مشابه شود.

اشتباهات رایج در مصرف کلات آهن و راهکارها

مهم‌تر از همه، همان‌طور که وب‌سایت www.canr.msu.edu می‌گوید:

Plants take up nutrients only when they are in solution, which can be a problem with iron

گیاهان فقط زمانی که مواد مغذی در محلول هستند، آن‌ها را جذب می‌کنند که این می‌تواند برای آهن مشکل‌ساز باشد.

این موضوع در انتخاب نادرست نوع کلات خود را نشان می‌دهد؛ بسیاری از کشاورزان در خاک‌های قلیایی از کلات EDTA استفاده می‌کنند؛ این ماده در pH بالای ۶٫۵ پایداری ندارد و آهن به سرعت رسوب می‌کند. در این خاک‌ها باید از EDDHA یا ترکیبات هیومیکی استفاده کرد.

سایر اشتباهات رایج در تعیین روش و مقدار مصرف کلات آهن عبارت‌اند از:

• دوزهای بسیار بالا یا بسیار پایین: مصرف بیش‌ازحد می‌تواند منجر به مسمومیت آهن (برنزه شدن و لکه‌های قهوه‌ای روی برگ‌ها) شود، به‌ویژه اگر غلظت برگ به بیش‌از ۵۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم برسد (همانطور که در بالا گفته بودیم، در اینجا منظور نسبت مقدار عنصر آهن (Fe) در بافت برگ است، یعنی چند میلی‌گرم آهن در هر کیلوگرم وزن خشک برگ وجود دارد). مصرف کم نیز نتیجه نمی‌دهد. باید براساس آزمون‌ها و جدول دوز، مقدار را تنظیم کرد.
• محلول‌پاشی بدون همراهی نیتروژن یا ماده مرطوب‌کننده: جذب آهن از طریق برگ نیازمند عبور از لایه مومی برگ است؛ همراهی کلات با کمی اوره یا مویان باعث افزایش جذب می‌شود. همچنین محلول‌پاشی در آفتاب شدید یا بر روی برگ‌های خیس از شبنم می‌تواند باعث سوختگی شود.
• تزریق در خاک خشک یا شنی بدون آبیاری کافی: کلات آهن باید با آب به ناحیه ریشه برسد. در خاک‌های بسیار شنی یا خشک، بخشی از آهن شسته شده یا به سرعت غیرفعال می‌شود؛ بنابراین بعد از کوددهی باید آبیاری انجام شود.
• نادیده گرفتن سایر ریزمغذی‌ها: کمبود آهن ممکن است با کمبود منگنز یا روی همراه باشد؛ مصرف صرفاً آهن بدون تشخیص دقیق می‌تواند تعادل عناصر را بر هم بزند. انجام آزمایش کامل خاک و برگ و مشورت با متخصص ضروری است.

آبادیس، دستیار شما در کشاورزی دقیق

شرکت دانش‌بنیان اکسیر دانش آبادیس به‌عنوان تولیدکننده کودهای آلی و کلات‌های آهن، هیومیک اسید و آمینو اسید، تلاش می‌کند راهکارهای علمی و عملی برای کشاورزان ارائه دهد. اگر می‌خواهید مقدار مصرف کلات آهن را دقیق مشخص کنید، می‌توانید نتایج آزمایش خاک و برگ خود را برای کارشناسان آبادیس ارسال کنید.

تیم آبادیس با بررسی pH، شوری، ماده آلی، بافت خاک و شدت کمبود، نسخه‌ای اختصاصی شامل نوع و مقدار کلات مناسب، زمان مصرف و توصیه‌های مدیریتی در اختیار شما قرار می‌دهد. این مشاوره براساس جدیدترین پژوهش‌ها و تجربیات میدانی بوده و موجب کاهش هزینه و افزایش بهره‌وری می‌شود. با آبادیس، کشاورزی دقیق و پایدار را تجربه کنید.

سوالات متداول

EDDHA با کلات آهن بر پایه هیومیک اسید چه تفاوتی در دوز دارد؟

کلات EDDHA یک لیگاند سنتتیک با قدرت بسیار بالا است و حتی در pHهای بالای ۹ آهن را در محلول نگه می‌دارد. به‌همین‌دلیل دوز مصرف آن معمولاً کمتر از کلات‌های طبیعی است؛ به‌طور معمول برای هر هکتار ۴ تا ۷ کیلوگرم محصول ۶٪ EDDHA کافی است. در مقابل، کلات‌های هیومیک اسید حاوی ترکیبات آلی طبیعی‌اند که علاوه‌بر کلات کردن، اثر بیواستیمولاتور دارند و تا pH 11 پایدار هستند؛ اما ممکن است لازم باشد دوز کمی بالاتر یا مصرف تکراری انجام شود. مزیت هیومیک اسید این است که هزینه کمتری دارد و به بهبود خاک کمک می‌کند.

آیا می‌توان کلات آهن را همزمان با فسفر یا منگنز مصرف کرد؟

بهتر است کلات آهن را جداگانه مصرف کنید. وجود سطح بالای فسفر، مس و منگنز می‌تواند جذب آهن را کاهش دهد. اگر به کودهای فسفاته نیاز دارید، آن را در زمان دیگری (مثلاً پیش از کاشت) مصرف کنید و بین مصرف کلات آهن و سایر عناصر حداقل چند روز فاصله بگذارید.

چه مدت پس‌از مصرف کلات آهن می‌توان بهبود گیاه را مشاهده کرد؟

در کاربرد خاکی، جذب آهن به ریشه‌ها بین یک تا سه هفته طول می‌کشد. معمولاً برگ‌های جدید پس‌از دو هفته سبزتر می‌شوند و رشد گیاه بهتر می‌شود. با این حال، برای ارزیابی علمی، بهتر است چهار تا شش هفته پس‌از مصرف، آزمایش برگ انجام دهید تا مطمئن شوید غلظت آهن به محدوده مطلوب (۵۰–۱۵۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم) رسیده است.