خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: همدان امروز با چالش‌های آشکار شهری از جمله ترافیک سنگین، کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و فرسودگی شریان‌های حیاتی شهر روبه‌رو است. حلقه میدان امام خمینی (ره) و شش خیابان شعاعی که همچون پره‌های چرخ به آن می‌رسند، نماد هویتی شهر هستند، اما همین طراحی که در آغاز قرن بیستم نوآورانه تلقی می‌شد، اکنون یکی از عوامل اصلی قفل شدن جریان عبور و مرور است.
طراحی شعاعی مرکز همدان با برنامه‌ریزی مهندس آلمانی، با هدف مرتب‌سازی بافت شهری و ایجاد نظم هندسی انجام شد. شش خیابان اصلی (شریعتی، باباطاهر، اکباتان، بوعلی، شهدا و تختی) مستقیم و بی‌انحراف به میدان مرکزی ختم می‌شوند. در گذشته حجم جمعیت و خودرو کم بود و این طرح موجب تسهیل تردد می‌شد، اما در شرایط کنونی که شهر بیش از نیم میلیون وسیله نقلیه ثبت‌شده دارد، این ساختار همه مسیرها را به یک گلوگاه واحد منتهی می‌کند.
فشردگی شبکه معابر در مرکز و حاشیه‌نشینی حمل‌ونقل عمومی
نزدیکی نهادهای اداری، بانک‌ها، بازار سنتی، پاساژها و مراکز بهداشتی به منطقه مرکزی، بار ترافیکی را چند برابر کرده است. مسیرهای جایگزین محدودند و شهروندان برای رسیدن به مقصد ناگزیر باید از مسیرهای شعاعی اصلی عبور کنند. در عین حال، شبکه حمل‌ونقل عمومی اعم از خطوط اتوبوس‌رانی و تاکسی به ویژه در ساعات اوج، ظرفیت پوشش‌دهی تقاضای مردم را ندارد.
بر اساس آمار رسمی، در حال حاضر روزانه تنها ۲۵ درصد سفرهای درون‌شهری با ناوگان عمومی انجام می‌شود، در حالی که استاندارد مطلوب جهانی برای شهرهای مشابه بیش از ۵۰ درصد است.
ناوگان اتوبوس‌رانی همدان طی دهه گذشته نوسازی قابل توجهی نداشته و بخش بزرگی از اتوبوس‌های فعال عمر بالای ۱۲ سال دارند. این فرسودگی تأثیر مستقیم بر کیفیت خدمات، زمان‌بندی نامنظم و کاهش جذابیت استفاده از حمل‌ونقل عمومی دارد. کمبود خطوط ویژه BRT و فقدان یک سیستم منظم اتصال محلات به مرکز، شهروندان را به استفاده از خودروی شخصی سوق داده است.
پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی ترافیک
ترافیک مزمن در مرکز همدان باعث اتلاف روزانه هزاران لیتر سوخت و افزایش غلظت آلاینده‌های هوا شده است. کارشناسان محیط زیست هشدار می‌دهند که در روزهای سرد زمستان، پدیده وارونگی دما در ترکیب با دود خودروهای متوقف‌شده در صف ترافیک، پتانسیل ایجاد شرایط اضطراری برای سلامت عمومی را دارد. از سوی دیگر، کسب‌وکارهای بازار سنتی نیز از قفل‌شدگی معابر و دشواری دسترسی مشتریان آسیب می‌بینند.
تداخل کاربری‌ها و ناهماهنگی سیاست‌گذاری
یکی دیگر از عوامل تشدید ترافیک، تراکم بالای کاربری‌های تجاری و اداری در محدوده مرکزی است. انتقال بخشی از این کاربری‌ها به نقاط پیرامونی، سال‌هاست در برنامه‌های توسعه شهری مطرح شده، اما به دلیل محدودیت‌های بودجه، مقاومت ذی‌نفعان و پیچیدگی‌های حقوقی، به کندی پیش می‌رود.
همین ناهماهنگی میان نهادهای متولی، از شهرداری گرفته تا پلیس راهور و شورای ترافیک استان، موجب شده خروجی تصمیمات کمتر ملموس باشد.
راهکارهای کارشناسی؛ از منوریل تا حلقه‌های ترافیکی
متخصصان شهرسازی بر این باورند که حل مشکل ترافیک همدان نیازمند یک بسته چندوجهی است:
۱. توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی با خرید اتوبوس‌های نو، راه‌اندازی خطوط تندرو و استفاده از فناوری‌های نوین برای مدیریت زمان‌بندی.
۲. ایجاد مسیرهای حلقه‌ای جایگزین برای کم کردن وابستگی به میدان مرکزی.
۳. اجرای طرح‌های محدودیت تردد در هسته مرکزی با ارائه خدمات جایگزین مانند پارک‌سوارها و شاتل‌های شهری.
۴. بررسی امکان احداث خط قطار سبک شهری (LRT) در محور شمالی-جنوبی به عنوان ستون فقرات جابه‌جایی سریع.
گشتی در میدان مرکزی و خیابان‌های منتهی به آن نشان می‌دهد که مردم به شدت از ترافیک ناراضی هستند. رانندگان تاکسی از ساعت‌ها ماندن در صف خودروها گلایه دارند و فروشندگان بازار مشتریان کمتری می‌بینند. برخی شهروندان می‌گویند تغییرات موقت مانند خط‌کشی یا نصب چراغ‌های جدید، بیشتر «مسکن مقطعی» بوده تا درمان ریشه‌ای.
نگاه رو به آینده؛ از مدیریت واکنشی به برنامه‌ریزی پیش‌دستانه
مسئله ترافیک همدان نه صرفاً یک مشکل عبور و مرور، که معضل مدیریت شهری و برنامه‌ریزی بلندمدت است. در شرایطی که جمعیت شهری و نرخ مالکیت خودرو رو به افزایش است، ادامه مسیر کنونی، شهر را به سمت قفل کامل خواهد برد. آینده‌ای بهتر تنها با پذیرش این واقعیت امکان‌پذیر است که توسعه حمل‌ونقل عمومی و اصلاح ساختار معابر باید اولویت نخست سیاست‌گذاری باشد، نه پروژه‌ای فرعی در حاشیه رویدادهای عمرانی.
در حالی‌که مسئولان شهری همدان اجرای «طرح محدودیت تردد در محدوده مرکزی» را به‌عنوان راهکاری فوری برای کاهش بار ترافیکی میدان مرکزی و خیابان‌های شعاعی معرفی کردند، بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد این اقدام بیشتر به‌مثابه یک مُسکن عمل کرده است در حالی‌که مسئولان شهری همدان اجرای «طرح محدودیت تردد در محدوده مرکزی» را به‌عنوان راهکاری فوری برای کاهش بار ترافیکی میدان مرکزی و خیابان‌های شعاعی معرفی کردند، بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد این اقدام بیشتر به‌مثابه یک مُسکن عمل کرده است.
با آغاز اجرای طرح، اگرچه حجم خودروها در بخش‌هایی از میدان امام خمینی (ره) کاهش یافت، اما این کاهش عملاً با انتقال ترافیک به کوچه‌ها و خیابان‌های فرعی اطراف جبران شد. این بار، بار سنگین توقف‌های طولانی و ازدحام خودرو از رینگ اول به رینگ دوم شهر و معابر باریک‌تر ورود کرد؛ معابری که اصلاً برای چنین حجم ترافیکی طراحی نشده‌اند.
ساکنان محلات پیرامونی از افزایش عبور خودروهای غیربومی، سد معبر، و افت ایمنی عابران به‌ویژه دانش‌آموزان خبر می‌دهند. رانندگان ناچار شده‌اند مسیرهای پرپیچ‌وخم و باریک را جایگزین خیابان‌های اصلی کنند و همین، مدت زمان سفرهای درون‌شهری را نه تنها کاهش نداده بلکه در مواردی افزایش داده است.
کارشناسان ترافیک هشدار می‌دهند که بدون تقویت واقعی سیستم حمل‌ونقل عمومی و ایجاد مسیرهای جایگزین، این‌گونه طرح‌ها تنها «جابجایی مشکل از نقطه‌ای به نقطه دیگر» است و نه حل پایدار آن. تجربه همدان نشان می‌دهد که سیاست‌های محدودیت‌محور، اگر با برنامه بلندمدت و زیرساخت مناسب همراه نشوند، به جای کاهش گره‌ترافیکی، آن را به گره‌ی پراکنده‌تر و غیرقابل‌مدیریت‌تر بدل می‌کنند.
بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها؛ ضربه دوم به ترافیک همدان
با فرارسیدن مهرماه، خیابان‌های همدان بار دیگر صحنه ازدحام صبحگاهی خواهند شد، همزمانی آغاز سال تحصیلی مدارس و دانشگاه‌ها با ساعت شروع کاری ادارات، موجب می‌شود ظرفیت محدود معابر شعاعی و رینگ‌های شهری فشار مضاعفی را تحمل کند.
در هفته‌های پایانی شهریور، بار ترافیکی شهر بالا است؛ اما با فرارسیدن ماه مهر صف طولانی خودروهای والدین در مقابل مدارس و تجمع اتوبوس‌های سرویس در کنار خیابان‌ها، سرعت حرکت را در برخی محورها به کمتر از ۱۰ کیلومتر بر ساعت خواهد رساند.
مسئولان ترافیک می‌گویند افزایش ناگهانی سفرهای شهری در ساعات ۷ تا ۸ صبح و ۱۲ تا ۱۳ ظهر، عملاً چرخه قفل‌شدگی معابر مرکزی را کامل می‌کند. به گفته کارشناسان، محدود بودن ناوگان حمل‌ونقل عمومی و ضعف هماهنگی زمان‌بندی سرویس‌های مدارس و اتوبوس‌های شهری، این فشار را چند برابر می‌کند.
کارشناسان تأکید می‌کنند که بدون اجرای طرح‌های موقت مانند شناورسازی ساعات کاری و تقویت حمل‌ونقل عمومی در این دو بازه پرتردد، بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها هر سال به «موج دوم تشدید ترافیک» در همدان تبدیل خواهد شد.
پروژه‌های نیمه‌تمام؛ فرصت‌های از دست‌رفته
حمیدرضا حاجی‌بابایی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به طرح‌های زیرساختی بزرگی که نیمه‌تمام مانده‌اند، اظهار کرد: تنها احداث و تکمیل کمربندی‌ها و کنارگذرها می‌تواند شهر را از وضعیت فعلی ترافیک عبور دهد. به گفته او، طرح کنارگذر ۲۰ کیلومتری همدان که در سال ۱۳۸۶ تصویب و بخشی از آن اجرا شد، به دلیل تغییر اولویت‌ها و تمرکز بر پروژه‌های حیاتی مانند تأمین آب شرب، برای چند سال متوقف ماند.
نایب رئیس مجلس شورای اسلامی، شایعات مربوط به ممانعت اشخاص از تکمیل پروژه کنارگذر را «بی‌اساس» دانست و گفت: از ابتدا برای این پروژه ردیف اعتباری مشخص شده است، اما مشکل اصلی حجم پایین بودجه تخصیصی است.
وی افزود: بودجه کنونی تنها ۲۰ میلیارد تومان است که با احتساب تخصیص ۳۰ درصدی، تکمیل پروژه‌ای که بیش از دو هزار میلیارد تومان نیاز دارد، سال‌ها طول می‌کشد.
هشدار درباره طرح میدان مدرس
حاجی‌بابایی با تاکید بر پرهیز از تصمیمات مقطعی که به آینده شهر لطمه بزند، به طرح میدان مدرس اشاره کرد و گفت: انتخاب پل به جای زیرگذر، به آینده ۵۰ ساله شهر خیانت خواهد بود.
او یادآور شد: زیرگذر، علاوه بر بهبود عبور و مرور، امکان عبور تراموا را نیز در آینده فراهم می‌کند.
نماینده مردم همدان در مجلس شورای اسلامی با اشاره به جزئیات طرح رینگ سوم اظهار کرد: مسیری حلقه‌ای با عرض ۱۰۰ متر و طول ۱۸ کیلومتر در هر طرف که علاوه بر راه عبور خودروها، دارای کاربری‌های تجاری، فضای سبز و خدمات عمومی در حاشیه خواهد بود.
حاجی‌بابایی افزود: این طرح مورد توافق همه مسئولان قرار گرفته و هیچ مخالفتی با آن وجود ندارد و می‌تواند رونق عمرانی و افزایش ارزش زمین‌های اطراف را به همراه داشته باشد.
نقش تراموا در رفع گلوگاه‌های شهری
به گفته نایب رئیس مجلس، برخی گلوگاه‌های ترافیکی مانند بلوار جانبازان، میدان آرامگاه بوعلی و مسیر خضر، تنها با ایجاد تراموا و باز کردن اصولی مسیرهای بسته قابل ساماندهی هستند.
او تاکید کرد: تجربه جهانی نشان داده که خطوط تراموا قادرند صدها مسافر را در یک مسیر جابه‌جا کرده و فشار بر شبکه معابر را به‌شدت کاهش دهند.
حاجی‌بابایی در پایان تصریح کرد: گره ترافیکی همدان، تنها با هم‌افزایی، برنامه‌ریزی علمی و تأمین بودجه کافی باز می‌شود؛ مشکلات شهری نباید قربانی نگاه‌های کوتاه‌مدت و تصمیم‌گیری‌های غیرکارشناسی شود.
پازل ناتمام مدیریت ترافیک
سعید حاجی‌بابایی مدیریت ترافیک را امری وابسته به «راهبردهای مکمل و هماهنگ» دانست و تأکید کرد: شهرهایی مانند همدان، برای عبور از ترافیک سنگین، نیاز به مجموعه اقداماتی دارند که هر یک قطعه‌ای از پازل زیرساختی را کامل کند.
به گفته عضو شورای اسلامی شهر همدان دو پروژه بزرگ کنارگذر شرقی و غربی که عملیات اجرایی آن‌ها از دهه ۸۰ آغاز شده، نقش برون‌شهری دارند. این مسیرها برای انتقال ترافیک عبوری و سنگین به خارج از محدوده شهر طراحی شده‌اند تا بار جاده‌های ملی و بین‌استانی از دوش معابر شهری برداشته شود.
وی افزود: اجرای کامل این کنارگذرها می‌تواند حضور کامیون‌ها و خودروهای عبوری سنگین را از بافت شهری حذف کند؛ حضور این وسایل نه‌تنها گره‌های ترافیکی را تشدید کرده، بلکه عامل آلودگی هوا، افزایش حوادث رانندگی و کاهش ایمنی در خیابان‌ها نیز بوده است.
نیم‌رینگ شمالی؛ راه‌حل درون‌شهری
برخلاف کنارگذرها که ترافیک بین‌استانی را مدیریت می‌کنند، نیم‌رینگ شمالی از دل مطالعات «طرح جامع همدان» بیرون آمده است. این مسیر با نگاهی درون‌شهری، هدف خود را تسهیل جابه‌جایی روزمره شهروندان، ایجاد دسترسی‌های تازه، متعادل‌سازی فشار بر شبکه معابر موجود و کاهش زمان سفرهای داخل شهر قرار داده است.
حاجی‌بابایی گفت: نیم‌رینگ شمالی می‌تواند کیفیت زندگی در محلات شمالی و مرکزی را ارتقا دهد و یکی از گره‌های اصلی تراکم ترافیک را باز کند.
پایان اختلافات؛ شروع تکمیل همزمان پروژه‌ها
این عضو شورای شهر همدان با تأکید بر پرهیز از دوگانه‌سازی‌های بی‌حاصل میان پروژه‌ها، خاطرنشان کرد: آینده‌ای با ترافیک کنترل‌شده، هوای پاک‌تر و دسترسی‌های ایمن، تنها با تکمیل و بهره‌برداری همزمان از کنارگذرها و نیم‌رینگ شمالی دست‌یافتنی است.
گفتنی است؛ ترافیک همدان امروز تنها یک مسئله فنی یا عمرانی نیست؛ معضلی است که به شبکه‌ای از تصمیمات گذشته، رشد فزاینده خودرو، کمبود حمل‌ونقل عمومی و فرسودگی زیرساخت‌ها گره خورده است. تجربه سال‌های اخیر نشان می‌دهد که نسخه‌های مقطعی و طرح‌های محدودیت‌محور، تنها به جابه‌جایی مشکل انجامیده و نه حل آن. اکنون چشم‌انداز بهبود، در گرو اجرای همزمان پروژه‌های ساختاری همچون رینگ سوم، کنارگذرهای شرقی و غربی، نیم‌رینگ شمالی و توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی است.
بی‌تردید، اگر نگاه کوتاه‌مدت و اختلاف‌های حاشیه‌ای جای خود را به برنامه‌ریزی علمی، تأمین مالی پایدار و عزم جدی جمعی بدهد، همدان می‌تواند دوباره به شهری با جریان روان ترافیک، هوایی سالم‌تر و کیفیت زندگی مطلوب‌تر بدل شود.