ردیابی لطایف قرآنی در شعر حافظ | ایران مدلبز

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها؛ خدیجه نادری *، حافظ بارها به انس و الفت دیرینش با قرآن کریم بالیده و در اشعارش نیز اشارات و تلمیحات گسترده‌ای به آیات شریفه داشته و کارکرد تربیتی آموزه‌های قرآنی را به دست مخاطب می‌دهد. ذکر واژگان کلام وحی به‌صورت مستقیم چندان گسترده نیست زیرا او خواهان اعتدال است و چه بسا در مواردی که اشاره‌ای قرآنی را بیان می‌کند، به خود نهیب می‌زند که مبادا گرفتار ریا شوی از جمله در بیتی زیبا اشاره دارد: «حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی، دام تزویر مکن چون دگران قرآن را». بااینحال واژه‌ها و لغات فراوانی در اشعار حافظ به چشم می‌خورد که در قرآن کریم ذکر شده و ترکیبات و تعابیری همچون بیت الاحزان، پیراهن یوسف، صبر ایوب، انگشتری سلیمان و … ریشه قرآنی دارد.

باید گفت که بازتاب مفاهیم وحیانی در اشعار حافظ بسیار گسترده‌تر از تأثیر واژگانی بوده و به عقیده کارشناسان تمام اشعار این شاعر پرآوازه با سینه‌ای مالامال از آیات الهی، برگرفته از تعالیم قرآن کریم است. حافظ آنچنان از قرآن و حقایق وحیانی تأثیر پذیرفته که اشعارش را تفسیر قرآن می‌داند و می‌گوید: «چو من ماهی کلک آرم به تحریر، تو از نون و قلم می‌پرس تفسیر»؛ در جایی دیگر با افتخار تأکید دارد که «ز حافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد، لطایف حکمی با نکات قرآنی» و نیز بیت مشهور «عشقت رسد به فریاد گر خود بسان حافظ، قرآن را بر بخوانی در چارده روایت».

۴ شیوه بهره‌مندی شعر حافظ از کلام وحی

در خصوص شیوه بهره‌مندی حافظ از آیات و مفاهیم قرآن، کارشناسان قائل به چهار شیوه هستند که بسته به موضوع و شکل غزل متفاوت بوده و از ذکر بخشی از آیه تا بهره‌برداری هنری از مفاهیم را شامل می‌شود. نقل بخشی از فرازهای قرآنی روشی است که برخی شاعران بهره برده و پیشینه‌ای دیرین دارد و حافظ نیز از این امر مستثنی نبوده است که از جمله می‌گوید:

«چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت، شیوه جنات تجری تحتها الانهار داشت» یا «لمع البرق مِن الطّور و آنَستُ بهِ، فلَعَلّی لک آتٍ بشهابٍ قبسِ» و «مگر وقت وفا پروردن آمد، که فالم لا تذرنی فرداً آمد».

شیوه دوم، ناظر بر اشاره به معنا و مفهوم آیه گسترده‌تر و پیچیده‌تر از شیوه نخست است که حافظ معنا و مفهوم یک آیه را می‌آورد بی آنکه اشاره‌ای به لفظ آیات داشته باشد که خواننده آشنا با مبانی قرآنی با مطالعه این اشعار متوجه پیام قرآنی آنها و هنرنمایی شاعر خواهد شد. مثلاً بیت «بارها گفته‌ام و بار دگر می‌گویم، که من گمشده این ره نه به خود می‌پویم» برگرفته از پیام فراز «فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ» از آیه چهارم سوره مبارکه ابراهیم است. همچنین بیت «من اگر خارم اگر گل چمن‌آرایی هست، که از آن دست که او می‌کشدم می‌رویم» به آیه ۱۷ سوره نوح و بیت «عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت، که گناه دگران با تو نخواهند نوشت» به آیه ۱۸ از سوره مبارکه فاطر اشاره دارد.

حافظ همچنین در اشعار خود به بخش‌هایی از زندگی پیامبران و شخصیت‌های قرآنی اشاره می‌کند که البته این به معنی اشاره مستقیم به یک آیه یا سوره خاص نیست بلکه نام و بخش‌هایی از داستان را مطرح کرده است. مثلاً یاد حضرت یوسف را گرامی داشته و در چند غزل سرده است: «یوسف گم‌گشته باز آید به کنعان غم مخور، کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور» یا «بار غمی که خاطر ما خسته کرده بود، عیسی دمی خدا بفرستاد و برگرفت» یا «مژده ای دل که مسیحا نفسی می‌آید، که ز انفاس خوشش بوی کسی می‌آید».

ظهور نام‌ها و شخصیت‌های قرآنی در شعر حافظ

شیوه چهارم در بهره‌گیری از قرآن در اشعار حافظ، اشاره هنرمندانه و ظریف به زندگی انبیای الهی در خلال غزل‌ها و دادن کدها و قرائن پنهانی به دست مخاطب است که صرفاً یک ذهن حساس، دقیق و عالم می‌تواند این برش‌های پنهانی را از دل اشعار استخراج کند. مثلاً در شعر با مطلع «ای هدهد صبا به سبا می‌فرستمت» ارتباط دادن هنرمندانه کلام به آیات و پیام‌های قرآنی را با یک رمزگشایی بسیار دقیق و درست می‌توان دریافت کرد که مخاطب عام توان دستیابی به این اشارات پنهانی را ندارد و نمی‌تواند انسجام مفهومی ابیات را درک کند. مثلاً شاعر در بیت «تا لشکر غمت نکند ملک دل خراب، جان عزیز خود به نوا می‌فرسمت» به تسلیم شدن بلقیس در برابر تهدید سلیمان اشاره دارد و برداشتی از آیه شریفه «إِنَّ الْمُلُوکَ إِذَا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوهَا» (نحل/۳۴) است.

رویکرد حافظ به مبانی و مفاهیم قرآنی باعث وحدت مضمونی و محتوایی در برخی غزل‌ها شده و گاه می‌بینیم که کل غزل تحت تاثیر یک پیام یا داستان قرآنی قرار دارد که البته دریافت این ارتباط هنرمندانه و ظریف مستلزم موشکافی و دقت فراوان است. حافظ علاوه بر الفاظ بر برخی تفسیرهای قرآن نیز اشراف و عنایت داشته و از عبارات و اصطلاحات زیبای برخی تفاسیر در شعر خود بهره گرفته است.

در یک کلام باید گفت حافظ همان‌گونه که خود به آن تصریح دارد، اندیشه خود را بر مبنای مصحف شریف شکل داده است تا جایی که رویکرد قرآنی تفکر او و ریشه قرآنی سخنش که به‌طور صریح یا پنهانی از آیات وحی و تربیت‌های قرآنی او سرچشمه می‌گیرد، بر همگان روشن شده است.

*کارشناس فرهنگی و رسانه‌ای