خبرگزاری مهر – گروه سلامت: الکل یکی از شایع‌ترین انواع اعتیادها در دنیا است. اعتیاد به آن با عنوان الکلیسم مشهور و شناخته شده است. برخی افراد، الکل طبی بی رنگ که جهت مصارف پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد را به نوشابه‌ها و نوشیدنی‌ها اضافه می‌کنند.
متانول که به عنوان الکل صنعتی شناخته شده است، نوع دیگر الکل است که از چوب تهیه می‌شود. این محصول به علت ارزان بودن و دسترسی آسان بیشتر مصرف می‌شود. که البته لازم است که بدانید مصرف متانول ممکن است باعث نابینایی، کوری، اغماء و حتی مرگ شود.
در همین راستا خبرنگار مهر با محمد علی فلاح زاده روانپزشک و مشاور سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران گفتگویی داشته است.
نوشیدن الکل چه عوارضی را به همراه دارد؟
فلاح زاده: نوشیدن الکل می‌تواند منجر به حالت موقت فراموشی شود که به آن بلک اوت گفته می‌شود. این وضعیت برای برخی افراد آزاردهنده است و برای برخی دیگر شاید کمتر ناخوشایند باشد، اما واقعیت مهم این است که بلک اوت یا دوره‌های فراموشی پس از مصرف الکل، اتفاقی نگران‌کننده و آسیب‌زننده است. بسیاری از حوادث ناگوار مانند تصادفات، خشونت‌ها و مشکلات اجتماعی در همین دوره‌ها رخ می‌دهد.
تکرار مصرف الکل و تجربه مکرر بلک اوت، آسیب‌های جدی و غیرقابل بازگشتی به ساختار مغز وارد می‌کند. یکی از بخش‌های کلیدی مغز که تحت تأثیر قرار می‌گیرد، هیپوکامپ (حافظه) است؛ محلی که مسئول ذخیره و پردازش حافظه می‌باشد. در اثر مصرف الکل، حجم هیپوکامپ کاهش می‌یابد و این روند در میان‌مدت و بلندمدت شدت می‌گیرد. مصرف‌کنندگان مزمن الکل، حجم هیپو کامپ مغزشان، به اندازه فردی است که ۱۵ تا ۲۵ سال از سن واقعی‌شان مسن‌تر به نظر می‌رسد.
علاوه بر هیپوکامپ، بخش‌های دیگر مغز نیز دچار آسیب جبران‌ناپذیر می‌شوند. ماده سفید و خاکستری مغز، که نقش اساسی در عملکردهای شناختی، تصمیم‌گیری، تنظیم رفتار و هیجانات دارد، تحت تأثیر مصرف الکل به تدریج کوچک و تحلیل می‌رود. این فرایند که به آتروفی مغزی معروف است، باعث چروکیدگی و کاهش حجم مغز می‌شود.
این آسیب‌ها نه تنها توانایی‌های شناختی و حافظه را مختل می‌کند، بلکه سلامت کلی مغز و کیفیت زندگی افراد را به شدت کاهش می‌دهد، بنابراین شناخت و آگاهی درباره اثرات مصرف الکل بر مغز اهمیت بالایی دارد و می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری و درمان داشته باشد.
مصرف الکل چه تأثیری بر ساختار و عملکرد مغز می‌گذارد؟
فلاح زاده: مصرف مکرر و زیاد الکل نه تنها باعث آسیب‌های ساختاری غیرقابل بازگشت در مغز می‌شود، بلکه عملکردهای حیاتی آن را نیز مختل می‌کند. بخش پیشانی مغز که مسئول تنظیم رفتار، هیجانات، پرخاشگری، تصمیم‌گیری و حتی مهارت‌های ظریف مانند خط‌خطی کردن یا نقاشی است، به شدت آسیب می‌بیند. این آسیب‌ها باعث کاهش دقت و کیفیت در انجام کارهای ظریف و کاهش مهارت‌های حرکتی می‌شود که نشانه‌های واضحی از تخریب ساختاری مغز به شمار می‌آید.
مصرف الکل در بلندمدت می‌تواند زمینه‌ساز بیماری‌های جدی مانند آلزایمر و زوال عقل شود، همچنین الکل جذب ویتامین‌ها به‌ویژه تیامین را در دستگاه گوارش مختل می‌کند که منجر به کمبودهای شدید و آسیب‌های مغزی می‌گردد. یکی از بیماری‌های ناشی از این کمبود، سندروم ورنیکه-کورساکوف است که مشکلات جدی حافظه، اختلال در جهت‌یابی، ناهماهنگی حرکات چشم و سایر ناتوانی‌های شناختی را به همراه دارد.
علاوه بر این، این آسیب‌ها می‌توانند باعث تغییرات رفتاری شدید از جمله بروز رفتارهای غیرطبیعی، بدبینی و حتی رفتارهای خلاف عرف شوند. افسردگی نیز یکی از پیامدهای جدی مصرف مزمن الکل است که سلامت روان افراد را به خطر می‌اندازد و نیازمند توجه و درمان تخصصی است.
تأثیرات مصرف الکل بر خلق‌وخو، خواب و سلامت روان چیست؟
فلاح زاده: مصرف الکل به‌هیچ‌وجه درمان افسردگی نیست، بلکه گاهی این تصور اشتباه وجود دارد که الکل می‌تواند به بهبود خلق‌وخو کمک کند. واقعیت این است که الکل اثرات منفی و عمیقی بر خلق‌وخو، خواب و سلامت روان دارد. برای بسیاری از افراد، الکل باعث خواب‌آلودگی می‌شود، اما این خواب کیفیت مناسبی ندارد و با خواب مؤثر و آرام‌بخش که به تثبیت حافظه و بهبود خلق‌وخو کمک می‌کند، تفاوت زیادی دارد.
مصرف الکل الگوی خواب را مختل می‌کند و باعث بی‌نظمی در مراحل خواب می‌شود. این اختلال خواب خود زمینه‌ساز افسردگی، حملات پنیک و مشکلات هیجانی است. افراد پس از مصرف سنگین الکل ممکن است سریع به خواب بروند، اما این خواب به اصطلاح خواب دپرس‌کننده است که کیفیت پایینی دارد و نه تنها به تجدید قوا کمک نمی‌کند، بلکه به تشدید افسردگی و مشکلات روانی دامن می‌زند.
آیا آسیب‌های ناشی از مصرف الکل قابل درمان یا جبران است؟
فلاح زاده: بسته به میزان مصرف، الگو و مدت زمان مصرف، بخشی از این آسیب‌ها قابل بهبود است. مصرف کوتاه‌مدت یا محدود نسبت به مصرف مزمن و طولانی مدت آسیب کمتری دارد. حتی برخی مشکلات ناشی از کمبود ویتامین‌ها و مواد مغذی در بدن به کمک داروها و درمان‌های تخصصی قابل جبران است.
پیش از این، تبلیغات شرکت‌های تولید مشروبات الکلی مصرف مسئولانه را توصیه می‌کردند و ادعا می‌شد که مصرف کم الکل در مناسبت‌ها و دورهمی‌ها خطر چندانی ندارد، اما تحقیقات جدید در معتبرترین مراکز علمی دنیا، از سال ۲۰۲۳ به بعد، نشان داده‌اند که هیچ مقدار الکلی بی‌خطر نیست. این موضوع به ویژه برای گروه‌های حساس مانند زنان باردار و نوجوانان در سن رشد بسیار حیاتی است و مصرف الکل برای این افراد عوارض شدید و غیرقابل جبرانی دارد.
با این حال هر زمان برای ترک الکل اقدام شود، دیر نیست. بسیاری از آسیب‌های ناشی از مصرف الکل قابل پیشگیری و حتی درمان هستند، به ویژه اگر فرد به موقع به مراکز تخصصی و درمانی مراجعه کند. به عنوان مثال، در کشور ما بیمارستان‌هایی مانند روزبه خدمات تخصصی برای ترک الکل و پیشگیری از عوارض آن ارائه می‌دهند.
اطلاع‌رسانی درست و آموزش عمومی نقش بسیار مهمی در کاهش مصرف الکل و پیشگیری از عوارض آن دارد. مسئولان و نهادهای بهداشتی باید تلاش کنند تا این آگاهی‌ها به طور گسترده در جامعه منتشر شود تا افراد بدانند که مصرف الکل نه تنها درمان افسردگی نیست بلکه می‌تواند سلامت جسمی و روانی آن‌ها را به شدت به خطر بیندازد.
آیا می‌توان الکل را ترک کرد؟
فلاح زاده: افراد باید بدانند که برای ترک الکل هیچ‌گاه دیر نیست، حتی در مواردی که مصرف مزمن بوده، بخش قابل توجهی از آسیب‌های مغزی، روانی و جسمی قابل درمان و جبران است، به شرط آن‌که ترک به موقع و همراه با مداخله تخصصی انجام شود.
برای ترک مؤثر و پایدار مصرف الکل، تنها قطع فیزیکی مصرف کافی نیست؛ بلکه باید اقداماتی چندوجهی و حرفه‌ای صورت گیرد تا فرد بتواند در برابر وسوسه‌ها مقاومت کند، از بازگشت پیشگیری نماید و در مسیر بهبودی باقی بماند.
راهکارهای تخصصی روان‌پزشکی برای ترک موفق الکل چیست؟
فلاح زاده: برای ترک الکل ابتدا تشخیص مشکلات همراه مانند افسردگی، اضطراب یا اختلال خواب که گاهی موجب مصرف الکل می‌شوند یا در اثر آن تشدید یافته‌اند، گام نخست در درمان است.
درمان دارویی مناسب، داروهایی وجود دارند که میل به مصرف الکل را کاهش می‌دهند (مانند نالتروکسان یا آکامپروسات) یا علائم ترک را کنترل می‌کنند. این داروها باید زیر نظر روانپزشک تجویز شوند، روان‌درمانی، درمان شناختی-رفتاری کمک می‌کند فرد محرک‌های مصرف الکل را شناسایی و کنترل کند.
آموزش مهارت‌های نه گفتن، مدیریت استرس، و جایگزینی رفتارهای سالم از جمله اهداف اصلی این درمان‌هاست، پیشگیری از لغزش، آموزش استراتژی‌هایی برای مقابله با موقعیت‌های پُرخطر مانند ناراحتی‌های روانی، فشار اجتماعی یا موقعیت‌های تحریک‌کننده.، درمان‌های گروهی و حمایتی، حضور در جلسات گروه‌های خودیاری مانند انجمن الکلی‌های گمنام یا گروه‌های مشابه، از عوامل مؤثر در تداوم ترک است، حمایت خانوادگی و اجتماعی و در آخر آموزش خانواده برای درک وضعیت فرد و ایجاد محیط امن و حمایتی، نقش مهمی در موفقیت روند درمان دارد.
آیا دسترسی آسان به الکل، مصرف را بیشتر می‌کند؟
فلاح زاده: بله، یکی از بزرگ‌ترین اشتباهاتی که گاه در فضای عمومی و حتی برخی اظهارنظرهای غیرکارشناسی دیده می‌شود، این است که گفته می‌شود اگر الکل آزاد شود، تقلبی مصرف نمی‌شود» یا آزادی باعث کاهش مصرف بی‌رویه می‌شود؛ اما داده‌های آماری و پژوهش‌های معتبر جهانی دقیقاً عکس این را نشان می‌دهند.
بررسی آمارهای ایالتی در آمریکا نشان می‌دهد که در ایالاتی مانند یوتا و پنسیلوانیا که سیاست‌های سخت‌گیرانه در فروش و توزیع الکل دارند، از جمله مالیات سنگین، محدودیت فروش، محدودیت زمانی، نتایج ۴۰٪ کاهش در نرخ آلزایمر، ۳۰٪ کاهش در تصادفات ناشی از مصرف الکل و ۳۰٪ کاهش در خشونت خانگی و جرایم مرتبط با الکل بوده است.
در مقابل، ایالاتی که دسترسی آسان، قیمت پایین و محدودیت‌های حداقلی دارند، شاهد افزایش معنادار در آمار مصرف مزمن، آسیب‌های مغزی، خشونت، افسردگی و حتی خودکشی هستند.
در برخی ایالات آمریکا، در گذشته قانونی وجود داشت که روزهای یکشنبه فروش الکل ممنوع بود. پس از لغو این قانون، تنها در همان روز یکشنبه آمار تصادفات، خشونت و حوادث مرتبط با الکل تا ۱۵٪ افزایش یافت. این آمارها نشان می‌دهد که حتی محدودیت موقت و نسبی در دسترسی به الکل، تأثیر مستقیمی بر کاهش آسیب‌ها دارد.
چرا خوددرمانی خطرناک است؟
فلاح زاده: ترک الکل خودسرانه و به‌تنهایی، خطرات جدی و حتی کشنده دارد و روند درمان باید در قالب تیمی تخصصی و تحت نظارت پزشکی انجام شود. طبق تجربه درمانگران، قطع ناگهانی الکل می‌تواند به بروز تشنج، اختلالات وضعیتی، توهم، کما و در موارد نادر مرگ منجر شود؛ بنابراین اقدام خودسرانه مانند محبوس‌کردن بیمار در اتاق یا بردن فرد به کمپ بدون نظارت پزشکی، روش‌های نادرست و پرخطر هستند.
خطرات ترک خانگی و قطع ناگهانی الکل چیست؟
فلاح زاده: الکل بر سیستم عصبی مرکزی اثر مستقیم می‌گذارد. وقتی مصرف‌کننده ناگهان مصرف را قطع می‌کند، بدن به‌ویژه مغز ممکن است واکنش شدید نشان دهد. این واکنش‌ها شامل تشنج، هذیان (دلیروم)، از دست رفتن هوشیاری و موارد بحرانی‌تر است.
به همین دلیل برای قطع ناگهانی باید به نکاتی اعم از تحت نظر پزشک بودن و در شرایطی با امکانات اورژانسی انجام شود، بیمارانی که الگوی مصرف طولانی یا سنگین داشته‌اند معمولاً به بستری کوتاه‌مدت و پایش در روزهای ابتدایی نیاز دارند، ساختار درمان استاندارد (چک‌لیست گام‌به‌گام)، ارزیابی پزشکی و روان‌پزشکی کامل، بررسی شدت وابستگی، بیماری‌های همراه، مصرف دارو و وضعیت تغذیه‌ای (کمبود ویتامین‌ها مانند تیامین)، پایش و سم‌زدایی تحت نظر پزشکی، بستری یا مراقبت سرپایی با داروهای حمایتی برای جلوگیری از تشنج و عوارض حاد، درمان دارویی هدفمند، تجویز داروهایی که میل به مصرف را کاهش می‌دهند یا علائم ترک را کنترل می‌کنند تحت نظر روانپزشک، مداخلات روان‌درمانی، درمان‌های شناختی رفتاری، مدیریت استرس و پیشگیری از بازگشت به مصرف، مداخلات بین‌رشته‌ای، حضور روانپزشک، روان‌شناس، مددکار اجتماعی، متخصص تغذیه و در صورت نیاز مراقبت‌های ICU، حمایت خانواده و پیگیری اجتماعی، آموزش خانواده، کاهش انگ‌زدایی و دسترسی به گروه‌های حمایتی و مراکز بازتوانی، برنامه پیشگیری از عود و در آخر تدوین نقشه عملی برای موقعیت‌های پرخطر و پیگیری بلندمدت، توجه شود.
خطرات راه‌حل‌های سریع و درمان‌های تبلیغی چیست؟
فلاح زاده: تبلیغات برای پمپ زیرپوستی یا روش‌های تجاری و پرهزینه که وعده شفا یا ترک سریع می‌دهند، گمراه‌کننده‌اند. برخی روش‌های دارویی یا تزریقی ممکن است در کنار برنامه درمانی کاربرد داشته باشند، اما هیچ‌گونه روش یک‌مرحله‌ای، ناگهانی و بدون حمایت روان‌درمانی و اجتماعی جایگزین روند درمانی استاندارد نمی‌شود. تجربه بالینی نشان داده که حتی پس از مداخلات دارویی، بدون حمایت روان‌شناختی و خانوادگی احتمال بازگشت زیاد است.
نقش خانواده و اجتماع چیست؟
فلاح زاده: خانواده باید محیطی حمایتی فراهم کند؛ تحقیر، طرد یا تصمیم‌های احساسی می‌تواند ریسک عود را بالا ببرد. مددکار اجتماعی، توانبخش و گروه‌های حمایتی جزو ارکان موفقیت بلندمدت‌اند. همچنین، وجود مراکز قانونی و مورد تایید وزارت بهداشت برای درمان و سم‌زدایی اهمیت حیاتی دارد.
مراکزی که در تهران برای ترک الکل در نظر گرفته شده‌اند؟
فلاح زاده: مراجعه به مراکز معتبر، بیمارستان‌ها یا کلینیک‌های مورد تایید وزارت بهداشت انجام شود. در تهران نام مراکزی مانند بیمارستان روزبه و بخش‌هایی در بیمارستان طالقانی و شهید بهشتی به‌عنوان نمونه مطرح شده‌اند که خدمات درمانی و سم‌زدایی تحت نظارت ارائه می‌دهند.
مواجهه با فرد وابسته به الکل نباید به روش‌های خودسرانه مانند قفل کردن در اتاق یا انداختن او در کمپ‌های غیرپزشکی منتهی شود. الکل برخلاف برخی مواد دیگر نیست که با قطع ناگهانی فقط علائم خفیف ترک ایجاد کند؛ قطع ناگهانی مصرف الکل مخصوصاً در روزها و هفته‌های اول (به‌ویژه تا دو هفته) می‌تواند مخاطرات تهدیدکننده حیات از تشنج تا هذیان و حتی مرگ به دنبال داشته باشد.
نقش اطلاع‌رسانی رسانه‌ها چیست؟
فلاح زاده: رسانه‌های رسمی و مراجع معتبر پیام‌های روشن و تکرارشونده درباره ماهیت واقعی اعتیاد به الکل، خطرات خوددرمانی و مسیرهای درمان منتشر کنند. اطلاع‌رسانی گسترده باعث خواهد شد خانواده‌ها با فراغ‌بال بیشتری برای درمان مراجعه کنند و از به تعویق افتادن کمک جلوگیری شود.
وقتی مردم بدانند که مراکز دولتی و دانشگاهی خدمات درمانی، سم‌زدایی و پیگیری پس از درمان را با استانداردهای پزشکی ارائه می‌دهند، بسیار از جوانان و خانواده‌ها حاضر خواهند شد درخواست کمک کنند؛ فراهم‌سازی فهرست مراکز معتبر، شماره تماس‌ها و توضیح درباره محرمانگی می‌تواند هزاران جوان را نجات دهد و به سلامت خانواده‌ها کمک کند.