خبرگزاری مهر _ گروه سلامت: در روزگاری که اضطراب، فشارهای روانی و فرسودگی شغلی از مهم‌ترین آسیب‌های جوامع معاصر به شمار می‌روند، مفهوم «سلامت معنوی» بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است و این مفهوم که در نگاه بسیاری هنوز ناشناخته یا محدود به باورهای دینی تلقی می‌شود، در واقع یکی از ارکان اصلی سلامت انسان در کنار ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی است.
سلامت معنوی نه تنها به رضایتمندی درونی و آرامش فردی می‌انجامد، بلکه در محیط‌های کاری، آموزشی و اجتماعی، نقشی تعیین‌کننده در افزایش بهره‌وری، اخلاق حرفه‌ای و رضایت از زندگی ایفا می‌کند.
در همین راستا، خبرگزاری مهر در گفت‌وگویی با «حجت‌الاسلام عبدالله سلطانی شایان، مسئول حوزه نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله» داشت تا به بررسی ابعاد مختلف سلامت معنوی، تمایز آن با معنویت دینی و نقش آن در بهبود نظام شایسته‌سالاری و رضایت شغلی بپردازیم.
در این گفت‌وگو به عنوان سوال اول درباره مفهوم، ابعاد و جایگاه سلامت معنوی در نظام دانشگاهی و اجتماعی پرسیدیم.
سلامت معنوی مفهومی عمیق‌تر از سلامت جسم و روان است و بسیاری از افراد آن را به رضایتمندی شغلی یا احساس حال خوب تقلیل می‌دهند، در حالی که سلامت معنوی نوعی تعادل درونی و هدفمند است که باعث می‌شود فرد در زندگی شخصی، شغلی و اجتماعی خود احساس معنا و آرامش داشته باشد.
سلامت معنوی برای هر فرد منحصربه‌فرد است
همان‌گونه که طرحواره‌های ذهنی انسان‌ها با یکدیگر متفاوت است، مسیر رسیدن به سلامت معنوی نیز برای هر فرد منحصربه‌فرد است. هیچ نسخه‌ای واحد برای همه وجود ندارد. ابتدا باید روحیه، شخصیت و وضعیت روانی افراد سنجیده شود تا بتوان تشخیص داد که چه کسی در چه جایگاهی بیشترین آرامش و کارآمدی را خواهد داشت.
نقش مدیران در پرورش سلامت معنوی سازمانی
مدیران و تصمیم‌گیران در ایجاد سلامت معنوی نقش کلیدی دارند. فردی که مسئول انتخاب نیرو است باید خودش از سلامت روانی و روحی برخوردار باشد تا بتواند افراد شایسته را در جای درست قرار دهد. سلامت معنوی زمانی تحقق می‌یابد که نظام شایسته‌سالاری در سازمان‌ها برقرار باشد و افراد در جایگاه متناسب با استعداد خود فعالیت کنند.
معنویت‌درمانی؛ نگاه علمی به بعد غیرمادی انسان
سلامت معنوی تنها پدیده‌ای دینی نیست، بلکه رویکردی روان‌شناختی و فلسفی به انسان دارد. در روان‌شناسی، مفهومی با عنوان «معنویت‌درمانی» وجود دارد که بر وجود بعد غیرمادی در انسان تأکید می‌کند. در این نگاه، فرد می‌تواند از طریق ارتباط با طبیعت، هنر یا ارزش‌های شخصی، به تعادل و آرامش برسد.
تفاوت معنویت دینی با معنویت فلسفی
زمانی که پای ارزش‌گذاری به میان می‌آید، تفاوت معنویت دینی با معنویت عرفی روشن می‌شود. در نگاه دینی، سلامت معنوی صرفاً احساس آرامش نیست، بلکه بر جهان‌بینی، هدف‌مندی و باور به زندگی پس از مرگ استوار است. از این منظر، مفاهیمی چون صبر، امید و رضایت درونی معنایی ژرف‌تر پیدا می‌کنند.
سلامت معنوی؛ نیازمند تعریف جهان‌بینی روشن
برای رسیدن به سلامت معنوی باید ابتدا نوع نگاه انسان به زندگی مشخص شود. اگر زندگی را تنها در چارچوب دنیا ببینیم، معنویت ما نیز مادی و موقت خواهد بود، اما اگر نگاه آخرت‌محور داشته باشیم، صبر و رضایت معنا و عمق حقیقی خود را خواهند یافت.
انسان سالم؛ کسی که در زندگی معنا یافته است
سلامت معنوی مسیری فردی و پویاست که از شناخت خویشتن آغاز می‌شود و تا تحقق معنا در زندگی ادامه می‌یابد. انسان سالم تنها کسی نیست که بیماری ندارد، بلکه کسی است که در زندگی خود معنا یافته و به تعادل میان جسم، روان، اجتماع و روح دست یافته است.
سلامت معنوی؛ پایه اخلاق پزشکی و کیفیت آموزش در بیمارستان‌ها
ارتباط سلامت معنوی با سلامت جسمانی در نگاه دینی کاملاً به هم گره خورده است. از دیدگاه اسلام و ملاصدرا، عقل سالم در بدن سالم شکل می‌گیرد و بدن وسیله‌ای است برای تجلی روح و معنویت، بنابراین، برای آنکه فرد توانایی پرورش و تجربه سلامت معنوی را داشته باشد، باید از جسم سالم برخوردار باشد. توجه به تغذیه مناسب، ورزش و مدیریت خواب و فرایندهای سرحالی، بخشی از این چارچوب سلامت جسمانی است که زمینه سلامت معنوی را فراهم می‌کند.
ابن سینا در زیبایی‌شناسی خود تأکید می‌کند که کسی که در دنیا عاشق نشود، لذت واقعی را تجربه نخواهد کرد. در نگاه اسلامی نیز دنیا وسیله‌ای برای دریافت موهبت‌های الهی و تربیت روحی است و بدن، به عنوان یکی از مصادیق دنیایی، باید سالم باشد تا بتواند این موهبت‌ها را درک کند. این رویکرد نشان می‌دهد که رهبانیت یا ترک لذت‌های دنیوی در اسلام معنا ندارد؛ بلکه رعایت چارچوب‌ها و بهره‌مندی معقول از لذت‌ها، بخشی از سلامت معنوی محسوب می‌شود.
در حوزه پزشکی، سلامت معنوی تأثیر مستقیم بر اخلاق حرفه‌ای پزشک دارد و پزشک با سلامت معنوی خود می‌تواند حس مسئولیت‌پذیری بالایی نسبت به بیماران داشته باشد و خود را خادم جامعه بداند و این دیدگاه، پزشک را به نماینده خدا در اصلاح و مراقبت از نظام خلقت و اشرف مخلوقات تبدیل می‌کند و بهبود سلامت معنوی پزشک، مستقیماً عیار اخلاق پزشکی او را افزایش می‌دهد.
سلامت معنوی همچنین می‌تواند در کاهش تأثیر قصورهای پزشکی غیر عمد مؤثر باشد؛ زیرا پزشک با درک تکلیف و مسئولیت خود نسبت به بیماران، دقت و تعهد بیشتری در مراقبت‌ها خواهد داشت. رعایت حریم بیمار، مدیریت تعداد بیماران در اتاق و ورود مستقیم پزشک به فرایند معاینه از مصادیق عملی این سلامت معنوی است.
در حوزه آموزش، رابطه استاد و دانشجو نقش حیاتی در پرورش سلامت معنوی دارد.
سلامت معنوی قابل انتقال مستقیم و صرفاً از طریق تدریس نیست؛ بلکه چارچوبی تربیتی است که استاد با الگوی عملی، گفتگو و همراهی دانشجو، زمینه شکل‌گیری آن را فراهم می‌کند. استادانی که وقت می‌گذارند و فرایندهای اخلاقی و معنوی را با دانشجویان تجربه می‌کنند، می‌توانند این انتقال را به خوبی انجام دهند و همزمان سلامت معنوی دانشجویان را نیز تقویت کنند.
به این ترتیب، سلامت معنوی نه تنها پایه‌ای برای اخلاق حرفه‌ای و کیفیت مراقبت پزشکی است، بلکه در آموزش پزشکی و ارتباطات استاد و دانشجو نیز نقشی محوری و غیرقابل جایگزین دارد.
سلامت معنوی پزشک و تعامل با بیمار
سلامت معنوی پزشک به معنای مهارت و توانایی او در ارائه نیاز واقعی بیمار است، نه صرفاً برآورده کردن خواسته‌های بیمار. پزشک باید بتواند با دانش و تجربه خود، آنچه برای درمان و سلامت بیمار لازم است را ارائه دهد.
این مهارت، نشان‌دهنده رسیدن پزشک به سلامت معنوی است و ارتباط متقابل میان پزشک و بیمار را شکل می‌دهد. سلامت معنوی تنها به لبخند یا مهربانی محدود نمی‌شود؛ تخصص و انجام درست وظایف پزشکی، پایه آن است.
فردی که متدین باشد ولی فاقد تخصص است، یا متخصصی که با مسئولیت و تعهد عمل نمی‌کند، سلامت معنوی واقعی ندارد. نمونه‌ای از این سلامت معنوی را می‌توان در پزشکانی دید که با تعهد انسانی و اخلاقی، بدون توجه به گرایش دینی، در شرایط بحرانی مثل جریان غزه، تلاش می‌کنند.
محرمیت، حد و مرزهای حرفه‌ای و سلامت معنوی
در دین اسلام، پزشک محرم بیمار محسوب می‌شود و این محرمیت اصولاً برای فراهم کردن مراقبت لازم است و در حوزه‌هایی مانند کلینیک‌های زیبایی یا جراحی‌های غیرضروری، رعایت این حدود ضروری است. اقدامات پزشکی باید متناسب با جنسیت، شرایط بیمار و ضرورت درمان باشد و تجاوز به حدود شرعی، سلامت معنوی پزشک را زیر سوال می‌برد و ضرورت عقلایی و پزشکی، مجوز انجام برخی اقدامات را می‌دهد و رعایت این حدود، نشان‌دهنده تعهد معنوی و اخلاقی پزشک است.
سلامت معنوی و نسل نوجوان
برای نوجوانان و جوانان، شناخت نسل و فضای زندگی آنان کلید انتقال سلامت معنوی است. نسل‌های دهه هشتاد و نود، پرسشگر، مطالبه‌گر و سریع در تصمیم‌گیری هستند و عدم درک این ویژگی‌ها می‌تواند موجب بی‌احترامی و سو برداشت شود. برای پرورش سلامت معنوی نوجوانان، لازم است نیازها، خواسته‌ها و ادبیات آنان شناخته شود و به شکل مناسب با الگوهای صحیح قهرمان‌سازی و الگوهای اخلاقی و دینی، هدایت شوند. انتقال قهرمان در قالب داستان‌ها، اسطوره‌ها و الگوهای واقعی تاریخی و دینی می‌تواند سلامت معنوی و روانی نوجوانان را تقویت کند.
سلامت معنوی، حجاب و امنیت روانی
حجاب می‌تواند به عنوان یک ابزار و چارچوب اخلاقی و فرهنگی، حس امنیت روانی و آرامش در نوجوانان و بزرگسالان فراهم کند. رعایت چارچوب‌های دینی و اخلاقی در پوشش و رفتار، به فرد کمک می‌کند تا در جامعه احساس امنیت و آرامش بیشتری داشته باشد و سلامت روان و معنوی خود را حفظ کند.