خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها- کوثر یاوری: پاییز که از راه می‌رسد، رنگ کوهستان‌های زاگرس تغییر می‌کند و همراه با این تغییر، حرکت بزرگ و چشم‌نواز عشایر کرمانشاه نیز آغاز می‌شود؛ حرکتی که تنها یک جابه‌جایی فصلی نیست، بلکه ادامه میراثی دیرینه است که نسل‌ها آن را در جان و زندگی خود حفظ کرده‌اند. هزاران خانوار عشایری، با همان آرامش و صلابتی که از گذشتگان آموخته‌اند، از فراز ارتفاعات سرد و مه‌گرفته، پا در مسیر طولانی کوچ می‌گذارند و گله‌ها، صدای زنگوله‌ها و رد پای دام‌ها، نشانه آغاز فصل تازه‌ای از زندگی آنان می‌شود. این کوچ، روایتی از تداوم فرهنگ بومی است؛ فرهنگی که در هر قدم، عطر تاریخ و هویت را به مشام می‌رساند و با اقتصاد محلی و چرخه تأمین فرآورده‌های دامی پیوندی ناگسستنی دارد.
استان کرمانشاه با مراتع گسترده، اقلیم متنوع و جغرافیای پرنقش‌ونگار خود، یکی از پایگاه‌های اصلی حیات عشایری غرب کشور به شمار می‌رود. دامنه‌های پرشیب، دشت‌های گسترده، راه‌های قدیمی و گذرگاه‌های طبیعی، هر سال شاهد کوچ مردمانی هستند که زندگی‌شان در رفت‌وآمد میان ییلاق و قشلاق معنا پیدا می‌کند. با این حال، کوچ امسال حال‌وهوایی متفاوت دارد. کاهش بارندگی‌های سال گذشته، کمبود علوفه در مرتع‌ها، فرسایش مسیرها، و فشار هزینه‌های حمل‌ونقل، دشواری‌هایی پیش پای عشایر گذاشته است؛ دشواری‌هایی که هرچند توانشان را کم نکرده، اما در نگاه بسیاری، سنگینی بیشتری از سال‌های قبل دارد.
مسئولان اداره کل امور عشایر کرمانشاه از هفته‌ها قبل برای مدیریت و ساماندهی کوچ در تلاش بوده‌اند. هماهنگی با راهداری برای ایمن‌سازی مسیرها، تعامل با منابع طبیعی برای مدیریت مراتع و نظارت بر حفظ پوشش گیاهی، و همکاری با نیروهای انتظامی برای تأمین امنیت راه‌ها، بخشی از این اقدامات است. با وجود این، بسیاری از کوچ‌روها هنوز از نبود زیرساخت‌های مناسب در گذرگاه‌های اصلی، کمبود چشمه‌های دائمی آب، نبود مکان‌های امن برای استراحت شبانه و افزایش هزینه‌های سوخت و حمل‌ونقل ابزار کارشان گلایه دارند. آنها می‌گویند تجربه و توان سختی‌کشیدن را دارند، اما ادامه این شیوه زندگی بدون پشتیبانی پایه‌ای، فشار زیادی بر خانواده‌ها وارد می‌کند.
کوچ عشایر، تنها انتقال دام و خانواده نیست. لحظه به لحظه این سفر، پیوندی میان انسان و طبیعت می‌سازد؛ پیوندی که در آن صدای باد در لابه‌لای دره‌ها، بوته‌های خشک‌شده پاییزی، رودخانه‌های کم‌جان شده از تابستان گرم، و آفتاب کمرنگ روزهای سرد، همه بخشی از همراهان عشایر هستند. کوچ، تصویری زنده از تلاش، استقامت و ایمان به ادامه راه است؛ تصویری که در هر پاییز، تکرار می‌شود و نشان می‌دهد زندگی عشایری همچنان ضربان فعال و پویای این سرزمین را حفظ کرده است.
پاییز امسال نیز زاگرس شاهد حرکت آرام اما پرمعنای کوچ‌روانی است که باور دارند تداوم زندگی‌شان در دل طبیعت، ارزش تمام سختی‌ها را دارد. این کوچ، نه فقط حرکتی جغرافیایی، بلکه بازخوانی هویت و فرهنگی است که هنوز در کرمانشاه زنده است.
علی‌جعفر رضایی مدیرکل سابق امور عشایر کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه عشایر استان بخش مهمی از تولید و فرهنگ مردم این خطه را تشکیل می‌دهند، اظهار کرد: ۱۴ هزار خانوار عشایری در استان کرمانشاه زندگی می‌کنند که دوره ییلاقی خود را عمدتاً در مناطق مرکزی و شرقی استان و دوره قشلاقی را در شهرستان‌های غربی و مرزی سپری می‌کنند و بخشی نیز برای قشلاق راهی استان‌های ایلام، خوزستان و لرستان می‌شوند.
به گفته وی، ترکیب سکونت عشایر استان به این شکل است که ۲۱ درصد کوچنده، ۵۷ درصد نیمه‌کوچنده و ۱۸ درصد رمه‌گردان هستند و در سال‌های اخیر بخش قابل توجهی از عشایر کوچ‌رو به دلیل شرایط اقلیمی و اقتصادی به شیوه رمه‌گردانی تغییر سبک داده‌اند.
مسیرهای کوچ؛ از سنت تا تغییرات اجباری
رضایی درباره مسیرهای کوچ گفت: سال‌های اخیر کوچ بیشتر ماشینی شده و تنها تعداد محدودی از عشایر همچنان مسیر سنتی دالاهو به سرپل‌ذهاب را پیاده طی می‌کنند.
وی آغاز و پایان کوچ پاییزه را ۱۵ آبان تا ۱۵ فروردین اعلام کرد و افزود: مسیرها بسته به ایل متفاوت است؛ از ۵۰ تا ۴۰۰ کیلومتر برای کوچ‌های درون‌استانی و تا ۹۰۰ کیلومتر برای کوچ به خوزستان.
مدیرکل سابق امور عشایر با ابراز نگرانی از نابودی ایل‌راه‌های تاریخی بیان کرد: متأسفانه بسیاری از ایلراهها در سال‌های اخیر به دلیل تصرفات و واگذاری‌ها از بین رفته و همین موضوع مشکلات جدی ایجاد کرده است.
زیرساخت‌ها و خدمات در مسیر کوچ
وی با اشاره به وضعیت راه‌ها گفت: بخشی از ایلراهها تخریب شده و بخشی نیازمند اعتبار برای بازسازی است. و در مسیر کوچ خدمات آبرسانی، دامپزشکی، بهداشت و درمان و امنیت توسط دستگاه‌ها ارائه می‌شود اما مناطق قشلاقی استان محروم و دارای کمبودهایی در آب، علوفه و راه‌های دسترسی هستند.
مدیرکل سابق امور عشایر با تأکید بر اهمیت اقتصادی این جامعه بیان داشت: عشایر کرمانشاه حدود ۴۰ درصد گوشت قرمز استان را تولید می‌کنند و نقشی بی‌بدیل در امنیت غذایی دارند. وی با انتقاد از سودبری واسطه‌ها گفت: به دلیل نبود سازوکار و زیرساخت لازم، عمده سود تولیدات عشایر به جیب دلال‌ها می‌رود.
رضایی برنامه‌های اداره کل امور عشایر برای حمایت از تولید را چنین برشمرد: آموزش تولید، بسته‌بندی, برندسازی، بازاریابی و فروش مستقیم با همکاری دستگاه‌های تخصصی، اعطای تسهیلات و توانمندسازی تشکل‌های عشایری برای ورود به بازار مستقیم.
تغییر اقلیم و تغییر الگوی کوچ
مدیرکل سابق امور عشایر با اشاره به تأثیر خشکسالی گفت: خشکسالی و تغییر اقلیم الگوی کوچ را تغییر داده؛ زمان کوچ جابه‌جا شده، مسیرها کوتاه‌تر شده و برخی مجبور به ترک کوچ و مهاجرت یا یکجانشینی شده‌اند.
وی کاهش منابع آب، کمبود علوفه، تخریب مراتع و تعارضات بر سر منابع را از پیامدهای این تغییرات عنوان کرد.
رضایی افزود: اصلاح مسیرهای کوچ، ایجاد و تجهیز اردوگاه‌های میان‌راهی، احداث آبگیرها و آب‌انبارها، بیمه دام، ارائه تسهیلات ارزان‌قیمت و آموزش‌های فنی از برنامه‌های پیش رو است.
وی با اشاره به فعالیت ۳۹ مدرسه سیار عشایری گفت :۳۲ مدرسه در قشلاق استان و بقیه در ایلام و خوزستان مستقر می‌شوند.
رضایی از اعزام تیم‌های سیار سلامت خبر داد و گفت: برنامه‌ریزی خدمات بهداشتی و نظارت مشترک با دستگاه‌ها انجام می‌شود.
سختی‌های راه و امید به آینده
با فرارسیدن فصل پاییز و کاهش دما در ارتفاعات زاگرس، کوچ پاییزه عشایر استان کرمانشاه آغاز شده و عشایر طایفه گوران همچون سال‌های گذشته راه حرکت به مناطق گرمسیری را در پیش گرفته‌اند. «کریم احمدی» از عشایر ۴۸ ساله این طایفه، در گفتگو با خبرنگار مهر، جزئیاتی از مسیر کوچ، سختی‌های راه و دغدغه‌های عشایر را تشریح کرد.
کریم احمدی با اشاره به پیشینه زندگی عشایری خود اظهار کرد: من از کودکی با کوچ بزرگ شدم. از زمان پدربزرگم تا حالا، خانواده‌مان هر سال دو کوچ دارد؛ یکی بهاری به سمت ییلاق اورامانات و دیگری پاییزه به سمت قشلاق در ماهیدشت. این رسم نسل به نسل در ما مانده است.
وی درباره زمان آغاز کوچ پاییزه امسال بیان کرد: هر سال از اواخر مهر، وقتی سرما در ارتفاعات شروع می‌شود، کوچ پاییزه را آغاز می‌کنیم. امسال هم از مناطق ییلاقی اورامانات حرکت کرده‌ایم و به سمت قشلاق در اطراف ماهیدشت می‌رویم. مسیر حدود ۱۸۰ کیلومتر است و معمولاً ده تا پانزده روز طول می‌کشد تا برسیم.
احمدی با اشاره به شرایط سخت مسیر افزود: در این فصل، بارندگی و لغزندگی راه‌ها، عبور از رودخانه‌ها و حفظ سلامت دام‌ها سخت‌ترین بخش کار است. اما چون این مسیر را سال‌هاست می‌رویم، برایمان آشناست؛ مثل راه خانه.
این عضو طایفه گوران، مشکلات کوچ پاییزه را یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های عشایر دانست و گفت: باران زودهنگام و سرمای ناگهانی گاهی باعث بیماری دام می‌شود. نبود دامپزشک و دارو در طول مسیر کار را سخت می‌کند. از طرفی، بعضی از جاده‌ها خاکی‌اند و عبور خودرو یا وانت تقریباً غیرممکن است.
وی ادامه داد: اداره عشایر کمک‌هایی مثل علوفه و واکسن ارائه می‌کند، اما کافی نیست. ما بیشتر با تجربه خودمان دام‌ها را درمان می‌کنیم یا از عشایر دیگر کمک می‌گیریم.
احمدی درباره زندگی روزمره عشایر در طول مسیر کوچ توضیح داد: شب‌ها جایی که آب یا چشمه باشد چادر می‌زنیم. زن‌ها غذا آماده می‌کنند، مردها از گله مراقبت می‌کنند. غذای ما ساده است؛ نان محلی، شیر، ماست و گاهی گوشت. آب را از چشمه‌ها یا تانکرهای مسیر تهیه می‌کنیم.
وی همچنین به وضعیت تحصیل کودکان عشایر اشاره کرد و گفت: در زمان کوچ، بعضی از بچه‌ها از درس عقب می‌مانند، اما آموزش و پرورش برای ما مدرسه سیار گذاشته که معلم‌ها همراه‌مان حرکت می‌کنند. همین باعث شده بچه‌ها درس را رها نکنند.
این کوچ‌رو طایفه گوران با تأکید بر اینکه کوچ بخشی از هویت عشایر است، خواستار توجه بیشتر دستگاه‌های مسئول شد و اظهار داشت: کوچ بخشی از هویت ماست. دوست دارم این شیوه زندگی ادامه پیدا کند، اما اگر امکاناتی مثل درمانگاه، جاده و بیمه دام بیشتر شود، زندگی ما هم آسان‌تر خواهد شد.
احمدی با اشاره به نقش عشایر در تأمین بخش مهمی از گوشت و لبنیات کشور گفت: ما عشایر، تولیدکننده بخش بزرگی از گوشت و لبنیات کشور هستیم. اگر حمایت شویم، کوچ زنده می‌ماند و جوان‌ترها هم از این مسیر جدا نمی‌شوند.
پوشش واکسیناسیون عشایر بالای ۹۵ درصد است
رامین سمیعیان، مدیرکل دامپزشکی استان کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به نقش اساسی عشایر در تولید ملی اظهار کرد: استان کرمانشاه با در اختیار داشتن حدود یک‌ونیم میلیون واحد دامی در اختیار عشایر، جایگاه مهمی در تأمین پروتئین کشور دارد.
وی افزود: مأموریت دامپزشکی تنها به درمان محدود نمی‌شود، بلکه تضمین امنیت غذایی، سلامت عمومی و پایداری معیشت عشایر را نیز شامل می‌شود. این نقش به ویژه در مقابله با دو بیماری حیاتی است؛ تب مالت به عنوان یک بیماری مشترک و اجتماعی، و تب برفکی (FMD) به عنوان بیماری اقتصادی و تهدیدکننده تولید. دامپزشکی حافظ سرمایه دامی ملی است و بخش قابل توجهی از این سرمایه در اختیار جامعه عشایری قرار دارد.
سمیعیان با تشریح برنامه‌های دامپزشکی استان، اجرای طرح‌های مستمر واکسیناسیون رایگان سراسری را برنامه اصلی عنوان کرد و گفت: اردوهای جهادی تخصصی، اعزام اکیپ‌های مجهز به مناطق صعب‌العبور و ارائه رایگان خدمات درمانی، واکسیناسیون و آموزشی بخشی دیگر از اقدامات ما است.
وی افزود: خدمات دامپزشکی یک بسته کامل سلامت است که محور اصلی آن پیشگیری است. در کرمانشاه، به دلیل موقعیت مرزی و حساسیت منطقه، تمرکز جدی بر واکسیناسیون علیه بیماری‌های بسیار واگیر و تهدیدکننده سلامت انسان و دام داریم.
اجرای گسترده واکسیناسیون رایگان
مدیرکل دامپزشکی استان بیان کرد: واکسیناسیون رایگان در بین عشایر شامل مجموعه‌ای از بیماری‌های کلیدی است؛ واکسیناسیون تب برفکی با واکسن‌های به‌روز متناسب با سویه‌های غالب که از کاهش شدید تولید شیر و وزن دام جلوگیری می‌کند، واکسیناسیون تب مالت به‌طور کاملاً رایگان برای کنترل سقط جنین و نازایی در دام و جلوگیری از ابتلای انسان، واکسیناسیون طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) به عنوان یک بیماری ویروسی بسیار مسری، واکسیناسیون بیماری خطرناک شاربن (سیاه‌زخم) و واکسیناسیون آبله و لمپی‌اسکین (LSD) در دام‌های سبک و سنگین.
وی تأکید کرد: با این سبد واکسیناسیون، تلاش می‌کنیم گله‌های عشایری را در برابر اغلب تهدیدات واگیر و مشترک ایمن کنیم.
سمیعیان مدیریت کوچ عشایر را یک عملیات بهداشتی-قرنطینه‌ای چندوجهی دانست و گفت: دامپزشکی با همکاری نیروی انتظامی، هنگ مرزی و اداره کل امور عشایر استان، تمام تدابیر لازم را برای حفاظت از گله‌ها و جلوگیری از سوءاستفاده قاچاقچیان اجرا می‌کند.
وی افزود: آماده‌سازی بهداشتی پیش از کوچ شامل پوشش واکسیناسیون‌های حیاتی است. همچنین هرگونه جابجایی دام باید با برگه بهداشتی-قرنطینه‌ای دارای کد رهگیری انجام شود و بدون آن جابجایی ممنوع است. زمان‌بندی کوچ با هماهنگی امور عشایر و دامپزشکی انجام می‌شود تا هیچ دامی خارج از برنامه تعیین‌شده جابجا نشود.
جلوگیری از جابجایی دام بدون مجوز و مقابله با قاچاق
وی تصریح کرد: در طول مسیرهای کوچ، با همکاری نیروی انتظامی، هر دام غیربومی یا فاقد مجوز که در پوشش کوچ عشایر توسط قاچاقچیان منتقل شود، متوقف و با متخلفان برخورد قاطع انجام می‌شود. دام‌های قاچاق یکی از مهم‌ترین تهدیدات ورود سویه‌های جدید بیماری‌ها هستند و اجازه نخواهیم داد امنیت زیستی استان به خطر بیفتد.
مدیرکل دامپزشکی استان با اشاره به همکاری مستمر دستگاه‌ها اظهار کرد: سلامت دام عشایر یک وظیفه بین‌بخشی است. کمیته مشترک دامپزشکی و امور عشایر به صورت مرتب تشکیل جلسه می‌دهد. امور عشایر با اطلاع‌رسانی، شناسایی نقاط اسکان و مسیرهای کوچ همکاری می‌کند و دامپزشکی مسئول اجرای اقدامات فنی، پیشگیرانه و قرنطینه‌ای است. وی افزود: در حوزه جابجایی دام نیز همکاری تنگاتنگی با نیروی انتظامی برای مقابله با قاچاق داریم.
پوشش بالای واکسیناسیون نتیجه فعالیت ۵۰ اکیپ دولتی و خصوصی
سمیعیان با اشاره به پوشش بالای خدمات واکسیناسیون گفت: به رغم پراکندگی وسیع عشایر، پوشش واکسیناسیون در بیماری‌های کلیدی مانند تب برفکی، تب مالت و PPR معمولاً بالای ۹۵ درصد است. این موفقیت نتیجه فعالیت شبانه‌روزی ۵۰ اکیپ دولتی و خصوصی است. هدف ما رسیدن به پوشش صددرصدی است. وی تأکید کرد: در حوزه بیماری‌های مشترک، تمرکز اصلی ما کنترل تب مالت در دام و جامعه عشایری است.
وی افزود: در بخش دام، واکسیناسیون رایگان و اجرای طرح تست و حذف برای شناسایی دام‌های آلوده در صورت وجود موارد انسانی و با رضایت دامدار انجام می‌شود. در بخش انسانی نیز با آموزش چهره‌به‌چهره به عشایر تأکید می‌کنیم از مصرف لبنیات غیرپاستوریزه خودداری و شیر محلی را پیش از مصرف بجوشانند تا زنجیره انتقال تب مالت قطع شود.
سمیعیان چالش‌های استان را شامل تأمین به‌موقع واکسن تب برفکی متناسب با سویه‌های جدید مرزی، ریسک تردد غیرمجاز دام، دشواری دسترسی به مناطق ییلاقی و مرزی و نیاز به حمایت‌های مالی برای پرداخت غرامت دام‌های آلوده دانست و گفت: رضایت دامدار برای حذف دام آلوده، وابسته به تأمین همین غرامت است.
وی ادامه داد: واکسن‌های استراتژیک مانند تب مالت، تب برفکی و PPR به صورت رایگان و کامل تأمین می‌شود. در حوزه داروهای درمانی نیز نظارت دقیق بر توزیع در نزدیک‌ترین مراکز دامپزشکی به مناطق عشایری انجام می‌شود تا دسترسی آسان و عادلانه با قیمت مصوب برقرار باشد.
سمیعیان تأکید کرد: خشکسالی و کمبود مرتع، ایمنی دام‌ها را کاهش می‌دهد و آنها را در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیر می‌کند. در چنین شرایطی برنامه واکسیناسیون با دقت بیشتری اجرا و توصیه‌های تغذیه‌ای و مدیریتی با همکاری امور عشایر به دامداران ارائه می‌شود.
وی استفاده از رسانه‌های محلی، جلسات آموزشی چهره‌به‌چهره همزمان با واکسیناسیون و انتشار بروشورهای کاربردی به زبان ساده را از روش‌های آموزش و اطلاع‌رسانی برشمرد و گفت: تمرکز آموزشی بر تشخیص زودهنگام بیماری، قرنطینه دام بیمار و رعایت اصول پیشگیری از بیماری‌های مشترک به ویژه تب مالت است.
هوشمندسازی خدمات دامپزشکی با GIS و صدور الکترونیکی مجوزها
مدیرکل دامپزشکی استان با اشاره به نقش اکیپ‌های سیار بیان کرد: این اکیپ‌ها چشم بینا و دست توانمند دامپزشکی در دل جامعه عشایری هستند و در کنار واکسیناسیون و پایش فعال، در شرایط بروز احتمالی بیماری به عنوان تیم واکنش سریع عمل می‌کنند.
سمیعیان گفت: آمارها نشان می‌دهد با اجرای اقدامات پیشگیرانه، تلفات ناشی از بیماری‌های واگیردار در جمعیت عشایری کرمانشاه به زیر یک درصد رسیده است که به معنای نجات سالانه هزاران رأس دام و تثبیت تولید است. همچنین کنترل بیماری‌هایی مانند تب مالت موجب کاهش سقط جنین و نازایی و در نتیجه افزایش باروری و رشد جمعیت دامی سالم شده است.
وی بیان کرد: انتظار اصلی عشایر دسترسی آسان به خدمات و حضور مستمر اکیپ‌ها در مناطق دوردست و تأمین سریع داروهای مورد نیاز است. ما خود را خدمتگزار این قشر می‌دانیم و برای تحقق این مطالبات با تمام توان تلاش خواهیم کرد.
مدیرکل دامپزشکی استان در پایان با اشاره به برنامه‌های هوشمندسازی گفت: استفاده از سیستم GIS برای رصد دقیق محل استقرار گله‌ها و برنامه‌ریزی مسیر اکیپ‌ها، تسهیل صدور مجوزهای دامپزشکی در سامانه الکترونیکی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نوین ارتباطی برای گزارش‌دهی سریع موارد مشکوک از برنامه‌های در دست اجرا است. وی تأکید کرد: خانواده بزرگ دامپزشکی استان اجازه نخواهد داد بیماری‌های مشترک و اقتصادی به گله‌های عشایر نفوذ کند و با تشدید پایش به ویژه در مرزها، سلامت دام عشایر و مردم استان حفظ خواهد شد.
آنچه در روایت کوچ پاییزه عشایر کرمانشاه هویداست، تداوم زندگی سخت اما پرغرور مردمانی است که چرخ بخشی از امنیت غذایی کشور را بر دوش دارند. عشایر با وجود نقش مهم در تولید، همچنان در مسیر کوچ با دشواری‌هایی چون نبود زیرساخت‌های مناسب، کمبود آب و علوفه، فرسودگی ایلراهها، هزینه‌های سنگین حمل‌ونقل، کمبود خدمات درمانی دام و محدودیت‌های آموزشی فرزندان مواجه‌اند. سخنان کوچ‌روها و مسئولان نشان می‌دهد که استمرار این شیوه زندگی وابسته به حمایت‌های هدفمند و پایدار است. مطالبه اصلی عشایر، بهسازی مسیرهای کوچ، ایجاد اردوگاه‌های میان‌راهی، تقویت خدمات دامپزشکی و تأمین دارو، دسترسی آسان به آب آشامیدنی و منابع علوفه، تقویت بیمه دام، ساماندهی بازار فروش و حذف واسطه‌ها، و توسعه زیرساخت‌های آموزشی سیار برای فرزندانشان است. عشایر کرمانشاه می‌گویند ادامه کوچ برایشان نه‌تنها یک سنت بلکه هویت و اقتصاد خانواده است؛ هویتی که با حمایت کافی می‌تواند همچنان زنده بماند و بار تولید این سرزمین را استوار نگه دارد.