خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: در عصر جدید حکمرانی، جمعیت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان اداره جوامع انسانی شناخته می‌شود. جمعیت، هم از نظر کمّی و هم کیفی، تأثیرات قابل‌توجهی دارد، از منظر کمّی، جمعیت یکی از مؤلفه‌های قدرت سیاسی، نظامی و اقتصادی کشورهاست؛ و از نظر کیفی، مهارت‌ها، سطح علمی، و ترکیب سنی جمعیت نقش مهمی در تولید قدرت و برنامه‌ریزی‌های راهبردی ایفا می‌کنند.
باتوجه‌به هشدارهای مکرر مقام معظم رهبری و کارشناسان درباره خطرات ناشی از کاهش نرخ رشد جمعیت و روند پیری جمعیت در ایران، قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» در آبان ۱۴۰۰ توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در پی آن این موضوع راهبردی به دغدغه‌ای عمومی تبدیل و محافل مختلف به بحث‌وبررسی آن پرداختند.
مانند بسیاری از شاخص‌ها، وضعیت جمعیت در سطح استان‌ها نیز با تفاوت‌هایی همراه است، نرخ تولد، رشد طبیعی یا مهاجرتی جمعیت، میزان مرگ‌ومیر، و نحوه اجرای قانون حمایت از خانواده در استان‌های مختلف، تفاوت‌های قابل‌توجهی دارد. در ادامه، به بررسی وضعیت جمعیتی استان یزد می‌پردازیم.
در دهه‌های اخیر، استان یزد به‌ویژه شهر یزد، به دلیل وجود صنایع و معادن بزرگ و فرصت‌های شغلی فراوان، به مقصدی جذاب برای مهاجران داخلی و اتباع خارجی تبدیل شده است. طبق آمار، بیش از ۴۰ درصد بیمه‌شدگان تأمین اجتماعی استان، غیربومی هستند.
پیش از اجرای طرح ساماندهی اتباع خارجی نیز برخی منابع تعداد اتباع حاضر در یزد را حدود ۴۰۰ هزار نفر برآورد کرده‌اند. باتوجه‌به مهاجرت نیروی کار جوان به این استان، تحلیل وضعیت جمعیت از نظر جوانی یا پیری با پیچیدگی‌هایی همراه است. همچنین، تنوع فرهنگی ناشی از این مهاجرت‌ها و پیامدهای فرهنگی و امنیتی آن نیز از اهمیت بالایی برخوردار است که متأسفانه توجهی به آن نمی‌شود.
با همه این تفاصیل مجموعاً استان یزد از نظر پیری جمعیت، وضعیت مطلوبی ندارد و در برخی شهرستان‌ها آمارها از بحرانی شدن اوضاع خبر می‌دهند.
مدیرکل بهزیستی استان یزد در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: در حال حاضر حدوداً ۱۲ درصد جمعیت استان یزد را سالمندان تشکیل می‌دهند، بنا بر نظر کارشناسان اگر این رقم به ۱۴ درصد برسد، عملاً استان یزد وارد مرحله بحران سالمندی خواهد شد، باتوجه‌به روند فعلی، پیش‌بینی می‌شود که در افق سال ۱۴۲۵ با این بحران مواجه شویم.
نادر هومنیان ادامه داد: روند پیرشدن جمعیت در استان یزد، روندی خطی است، هرچند افزایش امید به زندگی در جامعه نشانه‌ای مثبت و امیدوارکننده است، اما این موضوع ما را ملزم می‌کند که برای سالمندان برنامه‌ریزی دقیق‌تری داشته باشیم؛ چه در محیط‌های عمومی و چه در فضاهای خصوصی.
هومنیان تصریح کرد: در همین راستا، طرح «کهورت سالمندی» باهدف رصد روند پیرشدن جامعه در استان یزد در حال اجراست، البته اخیراً در سطح کشور، دامنه سنی و واژگان مرتبط با سالمندی نیز دستخوش تغییر شده‌اند. اکنون سنین ۶۰ تا ۷۵ سال به‌عنوان دوره سالمندی، ۷۶ تا ۹۰ سال دوره سالخوردگی، و بالای ۹۰ سال دوران کهن‌سالی تعریف می‌شوند.
وی ادامه داد: در استان یزد، ۶۰ درصد سالمندان را بانوان تشکیل می‌دهند و از این میان، ۶۰ درصد زنان سالمند به‌تنهایی زندگی می‌کنند. احساس تنهایی یکی از مهم‌ترین معضلات دوران سالمندی است. به همین دلیل، طرح مطالعاتی «شهر و محیط دوستدار سالمند» در استان در حال اجراست. یزد پس از تهران، دومین استان کشور در پیگیری و اجرای این طرح به شمار می‌آید.
تنوع جمعیت سالمندان در شهرستان‌های استان یزد
استان یزد شامل ۱۲ شهرستان است که وضعیت پیری جمعیت در هرکدام از آنها متفاوت است، مهدی مصدق، مدیرکل ثبت‌احوال استان یزد در این باره در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به روند روبه‌افزایش سالمندی در این استان گفت: آمارها نشان می‌دهد یزد به‌تدریج در مسیر پیری جمعیت قرار گرفته و اگر چاره‌اندیشی نشود، در سال‌های آینده با چالش‌های اقتصادی و اجتماعی جدی مواجه خواهیم شد.
وی اظهار کرد: طبق آخرین برآوردها، جمعیت استان یزد حدود یک میلیون و ۳۱۴ هزار نفر است که از این تعداد، ۳۴۵ هزار نفر معادل ۲۷.۵ درصد در گروه سنی زیر ۱۵ سال، ۸۸۳ هزار نفر معادل ۶۷ درصد در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال و حدود ۸۶ هزار نفر معادل ۶.۵ درصد در گروه سالمندان قرار دارند.
به گفته وی، در ابتدای دهه ۹۰، حدود ۳۵ درصد جمعیت استان در گروه سنی ۱۸ تا ۳۴ سال بودند؛ اما اکنون این رقم به ۲۴ درصد رسیده است؛ آماری که به‌روشنی نشان می‌دهد یزد به سمت پیری جمعیت پیش می‌رود.
وی افزود: وظیفه ذاتی ثبت‌احوال، تولید و انتشار آمارهای حیاتی است و ما تلاش می‌کنیم اطلاعات دقیق، متقن و بی‌طرفانه در اختیار مردم و مسئولان قرار دهیم. برنامه‌ریزی درست در گروی داده‌های درست است و اگر اطلاعات ناقص یا انحرافی باشد، حتی بهترین تصمیم‌ها هم می‌تواند جامعه را به مسیر نادرست بکشاند. ثبت‌احوال در واقع آیینه‌ای از تحولات اجتماعی و تصمیمات حاکمیتی کشور است و هرگونه تغییر در شاخص‌های جمعیتی، بازتاب مستقیم سیاست‌ها و شرایط عمومی جامعه به شمار می‌رود.
مصدق با اشاره به تأسیس «مرکز رصد جمعیت» در سازمان ثبت‌احوال کشور گفت: این مرکز برای پایش لحظه‌ای تحولات جمعیتی طراحی شده و به‌زودی در استان یزد نیز فعال می‌شود. در این مرکز شاخص‌هایی مانند تولد، وفات، ازدواج و طلاق به تفکیک شهرستان‌ها رصد می‌شود و دستگاه‌های اجرایی می‌توانند بر اساس آن تصمیم‌گیری دقیق‌تری داشته باشند.
مدیرکل ثبت‌احوال استان یزد درباره چرایی وضعیت خاص شهرستان تفت نیز گفت: خشکسالی‌های دو دهه گذشته، تأثیر مستقیم بر جمعیت این شهرستان گذاشته است. تفت که روزگاری یکی از پرجمعیت‌ترین مناطق استان بود، به دلیل کم‌آبی و کاهش درآمدهای کشاورزی، با موج مهاجرت ساکنانش روبه‌رو شد. بسیاری از روستاییان تفت، به امید اشتغال و امکانات بهتر، راهی مرکز استان یا دیگر شهرها شدند و امروز عمدتاً سالمندان در این شهرستان باقی‌مانده‌اند.
به گفته مصدق، همین مهاجرت‌ها باعث کاهش ازدواج و تولد در تفت و در مقابل، افزایش طبیعی آمار فوتی‌ها شده است.
وی افزود: حتی برخی از ازدواج‌های مربوط به ساکنان تفت در شهر یزد ثبت می‌شود که همین امر در آمار شهرستان تأثیر می‌گذارد. از سوی دیگر، نزدیکی تفت به مرکز استان نیز عاملی برای تضعیف بازار کار و زندگی روزمره در این شهر بوده است، چرا که بسیاری از مردم برای خرید، کار یا تحصیل به یزد رفت‌وآمد می‌کنند و همین موضوع موجب رکود نسبی در بافت شهری تفت شده است.
وی ادامه داد: برای مقابله با این روند، تصمیم‌گیران استان در سال‌های اخیر اقداماتی را آغاز کرده‌اند. از جمله احداث چند شهرک صنعتی و مراکز فرهنگی و رفاهی در شهرستان تفت باهدف ایجاد اشتغال و نگهداشت جمعیت جوان.
به گفته مصدق، هرچند این طرح‌ها هنوز در مراحل اولیه هستند، اما می‌توانند زمینه مهاجرت معکوس و بازگشت جوانان به زادگاه خود را فراهم کنند.
مدیرکل ثبت‌احوال یزد در ادامه به مقایسه وضعیت شهرستان‌ها پرداخت و گفت: در مقابلِ تفت، شهرستان‌های اردکان و بافق به دلیل رشد صنعتی و ایجاد فرصت‌های شغلی، از وضعیت بهتری برخوردارند. همین مسئله موجب شده نرخ ازدواج و تولد در این مناطق بالاتر از میانگین استانی باشد و میزان فوت نیز در مقایسه با جمعیت فعال، کمتر گزارش شود. شهرستان اشکذر نیز شرایط مشابهی دارد، هرچند به دلیل ثبت تولدها در مراکز درمانی شهر یزد، آمار رسمی آن کمی متفاوت به نظر می‌رسد.
مصدق در بخش دیگری از سخنان خود خاطرنشان کرد: داده‌های جمعیتی در حال حاضر به سمت «سکونت‌محور» شدن پیش می‌رود. به این معنا که دیگر صرفاً محل ثبت تولد ملاک نیست، بلکه محل واقعی سکونت خانواده‌ها موردتوجه قرار می‌گیرد. این تغییر، مبنای تحلیل‌های دقیق‌تر در حوزه جمعیت خواهد بود و کمک می‌کند تا سیاست‌گذاری‌ها بر اساس شرایط واقعی هر منطقه انجام شود.
وی تأکید کرد: ثبت‌احوال اطلاعات خام تولید می‌کند، اما پژوهشگران و برنامه‌ریزان باید با تحلیل این داده‌ها، راهکارهای مؤثر برای آینده ارائه دهند. از مراکز دانشگاهی و پژوهشی دعوت می‌کنیم برای بهره‌گیری از داده‌های دقیق جمعیتی به ثبت‌احوال مراجعه کنند، چرا که تنها با اتکا به داده‌های واقعی می‌توان تصمیمات کارآمد گرفت و از چالش پیری جمعیت پیشگیری کرد.
در پایان، مدیرکل ثبت‌احوال استان یزد با ابراز نگرانی از روند کنونی جمعیت در استان گفت: واقعیت جامعه ما این است که به سمت پیری حرکت می‌کنیم. این صرفاً یک تحلیل شخصی یا سیاسی نیست، بلکه داده‌ها و علم جمعیت‌شناسی چنین می‌گوید. اگر امروز آگاهانه تصمیم بگیریم، می‌توانیم مسیر آینده را اصلاح کنیم و اجازه ندهیم یزد، استانی خاکستری در نقشه جمعیتی ایران شود.
برای درک بهتر وضعیت یزد در میان دیگر استان‌ها بایدنیم نگاهی به سایر استان‌ها انداخت، استان گیلان با نسبت ۱۴.۲ درصد جمعیت بالای ۶۵ سال، پیرترین استان کشور است، این استان نیز با مهاجرت جوانان و کاهش باروری مواجه است، اما به دلیل جذابیت‌های طبیعی، سالمندان بیشتری را جذب می‌کند.
استان اصفهان با جمعیتی بالغ بر ۵.۴ میلیون نفر، نرخ سالمندی حدود ۱۰.۸ درصد دارد، تنوع اقتصادی و فرصت‌های شغلی، مهاجرت جوانان را کنترل کرده و ساختار جمعیتی متوازن‌تری ایجاد کرده است.
در استان کرمان نرخ سالمندی حدود ۹.۵ درصد است و ساختار جمعیتی متعادل‌تری دارد، توسعه صنایع معدنی و کشاورزی، فرصت‌های اشتغال برای جوانان فراهم کرده است.
از سویی دیگر استان سیستان و بلوچستان با نرخ سالمندی حدود ۵.۸ درصد، جوان‌ترین استان کشور است و نرخ باروری بالا و ساختار سنتی خانواده‌ها، از دلایل اصلی این وضعیت است.
در این مقایسه، یزد در موقعیتی میانه قرار دارد؛ اما با روندی شتابان به سمت سالمندی حرکت می‌کند.
یزد امروز در آستانه یک پیچ تاریخی جمعیتی ایستاده است؛ استانی که روزگاری به پویایی نیروی انسانی و روح کار و تولید شهره بود، اکنون با روندی آرام اما پیوسته به سمت سالخوردگی پیش می‌رود. این مسیر، بازگشت‌ناپذیر نیست، اما تغییر آن نیازمند اراده‌ای مشترک و برنامه‌ای دقیق است.
نخستین گام، شناخت واقع‌بینانه مسئله و پرهیز از رویکردهای شعاری است. جوانی جمعیت تنها با سیاست‌های تشویقی ازدواج و فرزندآوری ممکن نمی‌شود، بلکه به بستری امن و امیدبخش برای زندگی جوانان نیاز دارد.
در سطح کلان، توزیع عادلانه فرصت‌ها میان شهرستان‌های استان باید در اولویت قرار گیرد؛ شهرهایی چون تفت و مهریز نیازمند حمایت‌های ویژه برای اشتغال و تأمین مسکن جوانان هستند تا مهاجرت معکوس از مرکز استان به این مناطق شکل گیرد.
از سوی دیگر، احیای هویت خانواده از مسیر تقویت نهادهای فرهنگی و رسانه‌ای اهمیت دارد؛ باید الگوهای تازه‌ای از زندگی خانوادگی ایرانی ارائه شود که هم با واقعیت‌های اقتصادی امروز سازگار باشد و هم پیوند عاطفی نسل‌ها را حفظ کند.
در کنار این‌ها، توجه به زنان سالمند تنها، سرمایه‌گذاری در سلامت نسل میان‌سال، و توسعه زیرساخت‌های شهری و رفاهی دوستدار سالمند از ضرورت‌های امروز است. آینده یزد به تصمیم‌های امروز گره‌خورده است؛ خوشبختانه قانون قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت از جامعیت برخوردار است و مسیر بهبود نرخ رشد جمعیت و جوانی جمعیت را به خوبی ترسیم کرده است، اما آنچه مورد تردید است، بسیج تمام توان و امکانات دستگاه‌های اجرایی و فرهنگی برای عمل به وظایف مشخص شده در این قانون است.